«Πάψετε πια...» (ποίημα του Κώστα Ουράνη)

Πάψετε πια να εκπέμπετε το σήμα του κινδύνου,
τους γόους της υστερικής σειρήνας σταματήστε κι αφήστε το πηδάλιο στης τρικυμίας τα χέρια: το πιο φριχτό ναυάγιο θα ήταν να σωθούμε!
Τί; Πάλι να γυρίσουμε στη βαρετήν Ιθάκη, στις μίζερες τις έγνοιες μας και τις φτηνές χαρές μας και στην πιστή τη σύντροφο, που σαν ιστόν αράχνης ύφαινε την αγάπη της γύρω από τη ζωή μας;

Πάλι να ξέρουμε από πριν το αύριο τί θα ’ναι
και να μη νιώθουμε καμιά λαχτάρα ν’ ανατείλει, πάλι σαν τους ανήλιαστους καρπούς, που μαραζώνουν και πέφτουν σάπιοι κατά γης να μοιάζουν τα όνειρά μας; Η τόλμη αφού μας έλειψε (και θα μας λείπει πάντα!), να βγούμε, μόνοι, απ’ τη στενή και τη στρωτή μας κοίτη κι ελεύτεροι, σαν άνθρωποι στη χαραυγή του κόσμου, τους άγνωστους να πάρουμε και τους μεγάλους δρόμους, μ’ ανάλαφρη περπατησιά σαν του πουλιού στο χώμα και στην ψυχή μας ριγηλή σα φυλλωσιά στην αύρα, τουλάχιστο ας μη χάσουμε την ευκαιρία τώρα το παίγνιο να γίνουμε των άγριων των κυμάτων κι όπου το φέρει! Ως πλόκαμοι μπορούν να μας τραβήξουν τα κύματα στης θάλασσας τα σκοτεινά τα βύθη, μα και μπορούν, στη φόρα τους, να μας σηκώσουν τόσο ψηλά — που με το μέτωπο ν’ αγγίξουμε τ’ αστέρια!...

Κώστας Ουράνης. 1953. Ποιήματα. Αθήνα: Εστία.

https://www.gnomikologikon.gr/authquotes.php?auth=1408

Καρλ Γιουνγκ. Ο ρόλος των γονέων.

Ένα  κείμενο του Καρλ Γιούνγκ, στο οποίο αναλύει πώς ο γονεϊκός ρόλος επηρεάζει τη δημιουργία της προσωπικότητας του παιδιού, αλλά και την ψυχοσύνθεσή του.

Για να κατανοήσουμε την προστατευτική ενέργεια των δύο γονέων, ας χρησιμοποιήσουμε την αναλογία της φωλιάς των πουλιών.

Η φωλιά των πουλιών αποτελείται από δύο μέρη:

Το έξω στρώμα είναι σκληρό, συμπαγές, δομημένο από πιο σκληρά υλικά, κομμάτια ξύλο, πετρούλες, λάσπη κλπ., που αποτελούν ένα συγκεκριμένο οικοδόμημα που επιτρέπει στη φωλιά να αντέχει στις καιρικές συνθήκες, να είναι στερεή και ασφαλής. Μηχανισμός που φέρνει δομή στο αδόμητο.
Το εσωτερικό στρώμα είναι πιο μαλακό, φτιαγμένο από πούπουλα κι άλλα μαλακά υλικά. Είναι το μητρικό πλαίσιο.
Το έξω είναι ο πατέρας, το μέσα η μητέρα.

Ένα παιδί μεγαλώνει και αναπτύσσεται μέσα στη μήτρα της μητέρας και εκεί προστατεύεται από τις απαιτήσεις και ιδιαιτερότητες του έξω κόσμου. Μετά τη γέννα, μέχρι να αυτονομηθεί το παιδί χρειάζεται ακόμα την προστασία της μητέρας.

Εδώ έρχεται ο πατέρας, μέσα από την καλή σχέση μεταξύ τους, να βοηθήσει το παιδί να χαλαρώσει τους δεσμούς του με την μητέρα και να αρχίσει τα δικά του βήματα στον κόσμο, να αναπτύξει την αυτοεκτίμησή του, την εμπιστοσύνη στις δυνάμεις του και να αυτονομηθεί από την μητέρα. Υπό την προστασία του πατέρα το παιδί εξερευνά τον έξω κόσμο, έτσι ώστε να μην παλινδρομήσει στην ενδομήτρια εμπειρία.

O πατέρας ενεργοποιεί στον γιο την ταυτότητα του είδους του.

Ανεξάρτητα από το φύλο του παιδιού, ο πατέρας στην αρχή της ζωής του παιδιού, είναι η πηγή της προστασίας από τις δυνάμεις της παλινδρόμησης. Βοηθά να δομήσει το παιδί τα όριά του, την ταυτότητά του, λύνοντας το συμβιωτικό στάδιο με την μητέρα, να έχει αίσθηση του εαυτού του, να λέει ναι ή όχι, τόσο στον έξω κόσμο, όσο και στον κόσμο των ενστίκτων και των επιθυμιών.

Η αρσενική αρχή είναι αυτή που βοηθά τον άνθρωπο να εδραιώσει τα όριά του, να βρει την ταυτότητά του, και αυτή η αρσενική δύναμη επίσης, (animus), φέρει τη θηλυκή αρχή έξω στον κόσμο, για να εκφραστεί. Ο γάμος αυτών των δύο αρχών επιφέρει την ισορροπία και την αρμονία.

Ο πατέρας δημιουργεί ένα ασφαλές μέρος για το παιδί που έχει γεννηθεί, στη θέση της ασφάλειας που το παιδί βίωνε στην μήτρα. Μεγαλώνοντας το παιδί, το βοηθά να διαπραγματευθεί με τον έξω κόσμο και να δομήσει την δική του Persona.

Η δημιουργία της Persona γίνεται σιγά σιγά από τα υλικά των γονεϊκών αξιών. Το πρώτο πρότυπο της διαμόρφωσης του εγώ είναι να συμπεριφερθώ με τον τρόπο που προσδοκούν οι γονείς μου.

Έτσι, η πρώτη persona, είναι οι συλλογικοί πολιτιστικοί κώδικες συμπεριφοράς και κρίσεων αξιών που εκφράζονται και μεταδίδονται από τους γονείς.

Στην πορεία της φυσιολογικής ψυχολογικής ανάπτυξης, πρέπει να υπάρξει μια διαφοροποίηση ανάμεσα στο εγώ και στην persona. Το παιδί χρειάζεται να συνειδητοποιήσει ποιο είναι ξέχωρα από τις εξωτερικές συλλογικές απαιτήσεις της κοινωνίας.

Να γίνει ένα άτομο που έχει τις δικές του ιδέες και τον δικό του κώδικα συμπεριφοράς και ταυτόχρονα να ζει στον κόσμο και να προσαρμόζεται στις συλλογικές νόρμες. Αν δεν επιτευχθεί κάτι τέτοιο, εμφανίζεται ένα ψευδο-εγώ και ο άνθρωπος ταυτίζεται με τον ρόλο του.

Η persona δεν πρέπει να είναι υπερβολικά άκαμπτη ή λαμπρή γιατί αυτή η υπερβολή θα οδηγήσει στην δημιουργία μιας πιο σκοτεινής σκιάς.

Αν λοιπόν είμαστε μόνο persona, τότε δεν είμαστε γνήσιοι, γιατί δεν έχουμε επαφή με τον εσωτερικό, πραγματικό εαυτό μας. «Ο άνθρωπος -persona είναι τυφλός και δεν βλέπει την εσωτερική του πραγματικότητα, ακριβώς όπως ο άνθρωπος που δεν έχει καθόλου persona είναι τυφλός και δεν βλέπει την πραγματικότητα του κόσμου.

Και τα Λοιπά...

Ποίημα του Λ. Καρακάση
----------------------------------------------------------------------


Δροσερή, νταβραντισμένη, λες και ζει για ν' αγαπά!
Στο σκολειόν έμαθε γλώσσες, κέντημα και ...τα λοιπά.

Μα τι κρίμα που η νιότη άρχισε να της ξεσπά
στη καρδιά και ...τα λοιπά!

Κι είχε μέσα στο σκολειό της δάσκαλον ένα παπά,
που της έκαμ' ερμηνεία, ιερά και τα ...λοιπά.

Κι ο παπάς -κακή της τύχη- ένιωθε να του χτυπά,
"οφθαλμών επιθυμία και σαρκός" ...και τα λοιπά

κι "εν ταις πονηραίς ημέραις" εκατάντησε ν' αρπά
γένεια του, μαλλιά του, μπράτσα της μικρής και τα ...λοιπά.

Κι επειδή των μαθημάτων ο καιρός ευθύς σκορπά,
πιάσανε κι επαναλήψεις γενικάς και τα ...λοιπά.

Και πηγαίνανε στον όρθρο μοναχοί των χαρωπά
κι άρχιζαν τα "Κύριε Ελέησον" κι ύστερα και ...τα λοιπά.

Κι έτσι, λένε, η μικρούλα τη θρησκείαν αγαπά
μόνο για το "Κύριε Ελέησον" του παπά ...και τα λοιπά.

---------------------------------------------



Λαίλιος Καρακάσης, 1885-1951

Βωμολοχικές και Αθυρόστομες παροιμίες

Στο Γνωμικολογικόν καταγράφονται μέχρι στιγμής 1800 Ελληνικές Παροιμίες.

Αυτές είναι όλες κι όλες οι Ελληνικές παροιμίες. Δεν είναι και λίγες. Δεν συμπεριλαμβάνονται διάφορες τοπικές παροιμίες που δεν είναι ευρύτερα γνωστές. Π.χ. δεν συμπεριλαμβάνονται Κυπριακές ή Ποντιακές παροιμίες (πάντως υπάρχουν λίγες κι από αυτές).

Επίσης στις 1800 δεν περιλαμβάνονται οι Παροιμιακές φράσεις που παρουσιάζονται ξεχωριστά στο Γνωμικολογικόν.

Τέλος, δεν περιλαμβάνονται στις κυρίως (ούτως ειπείν) ελληνικές παροιμίες οι Βωμολοχικές και οι Αυθαίρετες παροιμίες.

Για να μην σκανδαλιστούν οι σεμνότυφοι και οι ανήλικοι επισκέπτες του Γνωμικολογικού (αλλά και η Google), οι παροιμίες αυτής της ιδιαίτερης κατηγορίας δεν παρουσιάζονται μαζί με  τις άλλες, τις «κανονικές». Γι΄αυτό δημιουργήθηκε στο Γνωμικολογικόν μια νέα σελίδα, αποκλειστικά γι' αυτές:

►► Αθυρόστομες παροιμίες

Περί του Παραφθέγματος

Πριν κανα δυο εβδομάδες, στις αρχές Μαΐου του 2019, ανέβασα μια καινούργια σελίδα στο Γνωμικολογικόν με Παραφθέγματα, δηλαδή με Γνωμικά για τα οποία η απόδοση σε κάποια πηγή είναι εσφαλμένη και διαφορετική από αυτή που νομίζουμε (βλ. και το αμέσως προηγούμενο post).

O όρος «Παράφθεγμα» ήταν προσωπική επινόηση που βασίστηκε σε ένα απλό σκεπτικό: η πρόθεση απο στη λέξη απόφθεγμα αντικαταστάθηκε από την πρόθεση παρα για να αξιοποιηθεί η αναιρετική και αρνητική χροιά που προσδίδει η πρόθεση αυτή όταν μπαίνει σαν πρώτο συνθετικό σε κάποιες λέξεις. Παραδείγματα: παραπληροφόρηση, παραφιλολογία, παραοικονομία κ.λπ.

Η λέξη, λοιπόν, εισήχθη στο Γνωμικολογικόν ως εφεύρημα και ως ανύπαρκτη —υποτίθεται— λέξη που εξυπηρετούσε την ανάγκη να ομαδοποιηθούν όλα αυτά τα αποφθέγματα με πλαστή ή παρεξηγημένη προέλευση.

Όμως η λέξη υπήρχε! Δεν το ήξερα, αλλά υπήρχε ήδη στα Αρχαία Ελληνικά. Είναι παράγωγο του ρήματος παραφθέγγομαι το οποίο είχε διάφορες σημασίες: λέω ανοησίες, διακόπτω κάποιον όταν μιλάει, μουρμουρίζω ακατάληπτα. Κυρίως όμως είχε την έννοια που αντιστοιχεί στο νεοελληνικό: [τα] παραλέω.

Η λέξη εμφανίζεται για πρώτη φορά στην Αρχαία Ελληνική Γραμματεία στον διάλογο Ευθύδημος του Πλάτωνα. Σε αυτόν τον διάλογο ο νεαρός σοφιστής Ευθύδημος και ο αδερφός του Διονυσόδωρος προσπαθούν να στριμώξουν με εριστικές ερωτήσεις τον Σωκράτη, ο ο οποίος όμως τους αντικρούει μη απαντώντας ευθέως. Επίσης τους εκνευρίζει επειδή οι απαντήσεις του περιέχουν συμπληρωματικές διευκρινήσεις που δεν εξυπηρετούν την επιχειρηματολογία του Ευθύδημου.

Αυτές οι ανεπιθύμητες προσθήκες ονομάζονται από τον Ευθύδημο παραφθέγματα. Σε ένα σημείο λέει στον Σωκράτη: ἥκει το αὐτὸ παράφθεγμα (που σημαίνει περίπου: άντε πάλι αυτό η παραπανίσια κουβέντα) ενώ προηγουμένως του είχε πει: οὐκ αὖ, ἔφη, παύσῃ παραφθεγγόμενος; με την έννοια: δεν θα σταματήσεις επιτέλους  να λες παραπάνω απ’ αυτά που σε ρωτάνε;)
Έχω την εντύπωση —χωρίς να είμαι βέβαιος—πως η λέξη δεν υπήρχε στην τότε καθομιλουμένη. Υπήρχε όμως το παραφθέγγομαι και ο Ευθύδημος (ή, ίσως, ο Πλάτων) χρησιμοποιεί το παράγωγό του παράφθεγμα για να αξιοποιήσει τη διττή, απαξιωτική έννοια του ρήματος: λέω πράγματα περιττά και ανόητα.

Ο διάλογος αυτός του Πλάτωνα, που θεωρείται από τις αντιπροσωπευτικές εφαρμογές της Σωκρατικής Μεθόδου, φαίνεται ότι κατοχύρωσε, συν τοις άλλοις, τον όρο «παράφθεγμα» σαν ένα ρητορικό τέχνασμα.

Η λέξη έχει την τιμητική της στο κλασσικό σύγγραμα περί ρητορικής «Ιεροί Λόγοι» του Αίλιου Αριστείδη. Ο Αίλιος Αριστείδης ήταν αρχαίος Έλληνας σοφιστής και ρήτορας που έζησε τον 2ο αιώνα μ.Χ., δηλαδή κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο. Ήταν ο επιφανέστερος εκπρόσωπος της Δεύτερης Σοφιστικής. Στο έργο του Ιεροί Λόγοι υπάρχει ένα εκτενές κεφάλαιο με τίτλο ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΠΑΡΑΦΘΕΓΜΑΤΟΣ. (Άλλοι τίτλοι κεφαλαίων στα έργα του είναι λ.χ. Περί Σφοδρότητος, Περί Γλυκύτητος κ.λπ.). Αν μη τι άλλο αυτό δείχνει ότι εκείνη την εποχή τα παραφθέγματα ήταν ένα ήδη καθιερωμένο στυλ της διαλεκτικής.

Άρα η λέξη υπήρχε, και το Γνωμικολογικόν την επανεισήγαγε, δεν την επινόησε. Ίσως η έννοια με την οποία χρησιμοποιείται το παράφθεγμα στο Γνωμικολογικόν δεν συμπίπτει ακριβώς με τη σημασία που έχει στη ρητορική τέχνη, αλλά αντιστοιχεί πλήρως με την έννοια που έχει σαν παράγωγο του αρχαίου ρήματος παραφθέγγομαι, την έννοια της ανόητης και περιττής υπερβολής.

Οπότε, η επιλογή της λέξης αποδεικνύεται πολύ σωστή, νομίζω.

Παραφθέγματα

Μια νέα σελίδα στο Γνωμικολογικόν: τα Παραφθέγματα.

Παράφθεγμα: ανύπαρκτη λέξη που χρησιμοποιείται στο Γνωμικολογικόν (αντί για το κανονικό απόφθεγμα) για μια ομάδα γνωμικών για τα οποία η απόδοσή τους σε κάποια συγκεκριμένη (και συνήθως μεγάλου κύρους) προσωπικότητα είναι ανακριβής.

Οι αφορισμοί αυτού του τύπου παρουσιάζονται σαν slideshow, μια τεχνική που δεν χρησιμοποιείται σε άλλες σελίδες από το Γνωμικολογικόν, αλλά εδώ  ταιριάζει, γιατί αλλιώς το περιεχόμενο θα ήταν μακροσκελές και κουραστικό.

Η σελίδα αυτή βαθμιαία και συν τω χρόνω θα εμπλουτισθεί με περισσότερες φράσεις (αλλά όχι και πάρα πολλές). Μέχρι στιγμής περιλαμβάνει 17 παραφθέγματα. 

Παρουσιάζονται φράσεις που φαίνεται να είναι είτε κατασκευασμένες και πλαστές (όπως αυτή του Κίσσινγκερ για τους Έλληνες) είτε φράσεις που από παρεξήγηση αποδίδονται σε κάποιον σπουδαίο (όπως το «...θα υπερασπιστώ το δικαίωμά σου να το λες») είτε φράσεις που ωραιοποίησαν ένα ιστορικό γεγονός (όπως «το και όμως, κινείται» του Γαλιλαίου).

Νομίζω ότι η σελίδα έχει ξεχωριστό ενδιαφέρον για όσους αγαπούν τα γνωμικά.

Σημείωση: Αντί για «παραφθέγματα», που είναι μια επινόηση, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί και ο εξ ίσου αδόκιμος όρος «παραγνωμικά». Ή «αποφεύγματα». Αυτό το τελευταίο –τα αποφεύγματα– έχει προταθεί από το lexilogia.gr για τα πλαστά γνωμικά και είναι εύστοχο, αλλά τελικά δεν υιοθετήθηκε επειδή κάποιες σελίδες που αντιγράφουν το Γνωμικολογικόν, λόγω αγνοίας χρησιμοποιούν τον όρο αποφεύγματα ή αποφθεύγματα για τα κανονικά αποφθέγματα (!). Ας χρησιμοποιήσουμε λοιπόν τα παραφθέγματα για να διευκολύνουμε κάπως  και να μη δημιουργούμε σύγχυση στους ανίδεους αντιγραφείς... 😊

Πίστευε και μη Ερεύνα. Φράση Αγνώστου Προελεύσεως

Η γενική εντύπωση γι’ αυτήν τη φράση είναι ότι πρόκειται για δόγμα της Χριστιανικής Εκκλησίας και μάλιστα από την πρωτοχριστιανική περίοδο. Είναι όμως πραγματικά έτσι;

 Η απάντηση είναι πως ΟΧΙ.
Η φράση δεν υπάρχει αυτούσια ούτε στα Ευαγγέλια ούτε στην Παλαιά Διαθήκη ούτε σε κάποιο Πατερικό ή άλλο εκκλησιαστικό κείμενο. Σήμερα η Εκκλησία απορρίπτει μετά βδελυγμίας την υπόνοια ότι η φράση αυτή έχει την παραμικρή σχέση με τη χριστιανική διδασκαλία.

Έτσι, οφείλουμε να αποδεχθούμε ότι δεν είναι εκκλησιαστικό ρητό και ότι πρόκειται απλά για μια παροιμιακή φράση για την οποία έχει δημιουργηθεί —άγνωστο πώς και πότε— η εσφαλμένη εντύπωση ότι πρόκειται για ένα είδος εκκλησιαστικής εντολής.

 Όμως θα πρέπει να σημειώσουμε ότι κατά την πρωτοχριστιανική περίοδο, όταν διαμορφώθηκε το χριστιανικό δόγμα, υπήρξαν πολλές απόψεις από πατέρες της εκκλησίες που απηχούσαν το νόημα της συγκεκριμένης φράσης, αν και με διαφορετική διατύπωση.
Έτσι έχουμε:
τον Ωριγένη ο οποίος στην επιχειρηματολογία του εναντίον του φιλοσόφου Κέλσου αναφέρει ότι οι χριστιανοί λοιδορούνται επειδή ασπάζονται το «Μη εξέταζε αλλά πίστευσον».
Ο Τερτυλλιανός έλεγε «Πιστεύω διότι είναι παράλογο».
 Ο Μέγας Αθανάσιος: «Αλλ᾽ ως γέγραπται, πιστευέτω και μη λεγέτω».
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος: «Μη αμφίβαλλε τοις παρά των πατέρων δεδοκιμασμένοις, αλλά φοβού, και ανεξετάστως πίστευσον. Μάλλον μεν ούν πίστευε, και μη πολυπραγμόνει.»



 Ο αντίλογος σε όλους αυτούς τους αφορισμούς είναι ότι στο Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον διαβάζουμε «Ερευνάτε τας γραφάς» (40:39). Αλλά αυτό το επιχείρημα είναι παραπλανητικό, καθώς το εδάφιο έχει τελείως άσχετο νόημα από αυτό που του προσδίδεται στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης (έχει το νόημα: ερευνάτε τις γραφές [όχι στην προστακτική] για να βρείτε την αιώνια ζωή [δηλ. μάταιος κόπος]).

 Τέλος πρέπει να επισημάνουμε ότι η πλησιέστερη στο “πίστευε και μη ερεύνα” ιστορική φράση ήταν η θέση που πήρε ο Θεόδοτος, Επίσκοπος Αγκύρας στην Γ’ Οικουμενική Σύνοδο, το 431, όπου είπε «Πίστευε τω θαύματι και μη ερεύνα λογισμοίς το γενόμενον». Αυτή η φράση αν την δούμε έξω από τα συμφραζόμενα είναι αρκετά κοντά στο συζητούμενο, αλλά στην πραγματικότητα δεν αφορούσε το σύνολο του Χριστιανικού δόγματος αλλά μόνο ένα ιδιαίτερο ζήτημα, τη διττή φύση του Ιησού.

Βλέπουμε λοιπόν ότι η διάχυτη αντίληψη ότι το Πίστευε και μη Ερεύνα προέρχεται από την εκκλησία δεν είναι αποτέλεσμα παρεξήγησης. Ταιριάζει πολύ με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και τη νοοτροπία της εποχής. Η φράση μπορεί να μην ειπώθηκε —εξ όσων γνωρίζουμε— αυτολεξεί και να μην ήταν ποτέ δόγμα της εκκλησίας, αλλά υπήρξε κυρίαρχη αντίληψη των πρώτων χριστιανών, που πήρε αρνητική χροιά πολύ αργότερα, οπότε και αποκηρύχθηκε από την επίσημη εκκλησία.

 Εν κατακλείδι, η φράση δεν αποκλείεται να είχε έμμεσα εκκλησιαστική προέλευση, αλλά δεν μπορεί με τίποτα να χαρακτηριστεί εκκλησιαστικό ρητό. Πρόκειται απλά για αφορισμό ή παροιμιακή φράση αγνώστου προελεύσεως.

Μη μου τους κύκλους τάραττε

Η ιστορία της φράσης είναι, νομίζω, γνωστή. Υποτίθεται ότι πρόκειται για τα τελευταία λόγια του μεγαλύτερου μαθηματικού και εφευρέτη της Αρχαιότητας, του Αρχιμήδη.

 Τη μέρα που οι Ρωμαίοι κατέλαβαν τις Συρακούσες,  το 212 π.Χ μετά από πολιορκία δύο χρόνων, ο Αρχιμήδης ήταν απορροφημένος στην επίλυση ενός γεωμετρικού προβλήματος κάνοντας σχήματα στην άμμο  (η γραφική ύλη ήταν δυσεύρετη τότε). Όταν τον πλησίασε ένας Ρωμαίος στρατιώτης που είχε εντολή να τον οδηγήσει στον στρατηγό Μάρκελλο, λέγεται πως Αρχιμήδης του είπε αυτή τη φράση —«μη μου τους κύκλους τάραττε»— του ζήτησε δηλαδή να μη χαλάσει τους κύκλους που είχε χαράξει στην άμμο. Οπότε ο Ρωμαίος τσαντίστηκε και τον σκότωσε παρόλο που οι διαταγές ήταν να μην τον πειράξουν.

Ψηφιδωτό της σχολής του Ραφαήλ(δεν είναι Ρωμαϊκό)

Το θέμα είναι ότι δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι το είπε αυτό ο Αρχιμήδης

Και μάλλον δεν το είπε. Αυτό συμπεραίνεται από το γεγονός ότι οι αρχαίοι συγγραφείς δεν αναφέρουν αυτό το περιστατικό. Ο ιστορικός Πολύβιος, που είναι η βασική πηγή για τα γεγονότα της πολιορκίας των Συρακουσών,  μας δίνει μια διαφορετική εκδοχή για το θάνατό του Αρχιμήδη και το ίδιο συμβαίνει με μεταγενέστερους έγκυρους αρχαίους συγγραφείς, όπως ο Πλούταρχος και ο Τίτος Λίβιος.

Μόνο ο Valerius Maximus, που έγραψε 9 τόμους με ιστορικά ανέκδοτα στο πρώτο μισό του 1ου αι. μ.Χ., μας μεταφέρει ότι ο Αρχιμήδης είπε μια παραπλήσια φράση: Noli, obsecro, istum disturbare, που σημαίνει «μην το χαλάσεις αυτό σε παρακαλώ πολύ». Η αφήγηση του Valerius Maximus είναι αυτή που εισάγει και τα στοιχεία της άμμου και των κύκλων στην ιστορία του θανάτου του Αρχιμήδη, παρόλο που τα στοιχεία αυτά δεν συμπεριλαμβάνονται στην τελική ατάκα —κατά τον Valerius Maximus— προς τον Ρωμαίο στρατιώτη.
Σε ολόκληρη την αρχαία γραμματεία δεν υπάρχει κάτι άλλο πιο κοντινό στη φράση από την εκδοχή του Valerius Maximus, και αυτό γεννά βάσιμες αμφιβολίες για τη γνησιότητά της με τη μορφή με την οποία σώζεται σήμερα.


Το δεδομένο είναι λοιπόν ότι η φράση δεν ήταν γνωστή στην αρχαιότητα αλλά εμφανίστηκε μυστηριωδώς στα νεώτερα χρόνια. Αυτό μπορεί να σημαίνει μόνο ένα πράγμα: Πρόκειται για κατασκεύασμα. Το πότε και από ποιον παραμένει άγνωστο. Τελικά έχουμε να κάνουμε με μια αντιπροσωπευτικά απόκρυφη φράση με την έννοια ότι δεν υπάρχουν χειροπιαστές αποδείξεις για την αυθεντικότητά της, αλλά παρ’ όλα αυτά θεωρείται για κάποιον άγνωστο (και μυστικό;) λόγο σωστή.

Η πιο πιθανή εξήγηση είναι ότι στο πέρασμα των αιώνων η εκδοχή του Valerius Maximus επιβίωσε και μεταλλάχθηκε σε μια λιγότερη πεζή έκφραση και έγινε “Noli turbare circulos meos” ενσωματώνοντας την πληροφορία ότι ο Αρχιμήδης έκανε κύκλους [στην άμμο] όταν τον βρήκε ο Ρωμαίος.
Αυτή η λατινική φράση, που άρχισε να κυκλοφορεί επί Διαφωτισμού, μεταφράστηκε στην Καθαρεύουσα σχετικά πρόσφατα, και σίγουρα όχι νωρίτερα από τον 19ο αιώνα, καθώς πιο πριν δεν υπάρχει σε κανένα κείμενο.

Άρα η φράση είναι απλά μια (ωραία) επινόηση, και  τα τελευταία λόγια του Αρχιμήδη δεν ήταν ακριβώς το «Μη μου τους κύκλους τάραττε». Παρ’ όλ αυτά, η φράση έχει ταυτιστεί με τον Αρχιμήδη και συμπεριλαμβάνεται  στο Γνωμικολογικόν αποδιδόμενη σε αυτόν, με την παρατήρηση ότι μάλλον πρόκειται για νεώτερη επινόηση.

H φράση του Καμπρόν

Στο Γνωμικολογικόν υπάρχει η ιστορική φράση:

 Η φρουρά πεθαίνει αλλά δεν παραδίνεται. 

 που αποδίδεται στον στρατηγό του Ναπολέοντα
  Pierre Cambronne (1770-1842)

Η ιστορία της φράσης έχει ως εξής:
O Καμπρόν (Pierre Cambronne)  στη μάχη του Βατερλώ (18 Ιουνίου 1815) ήταν επικεφαλής της Παλιάς Φρουράς (Vieille Garde) δηλαδή των επιλέκτων της αυτοκρατορικής φρουράς. Όταν προς το τέλος της μάχης ο Άγγλος στρατηγός Colville του ζήτησε να παραδοθεί, ο Καμπρόν υποτίθεται ότι είπε αυτήν την ηρωική φράση (στα Γαλλικά, La garde meurt et ne se rend pas !).
Πολύ γνωστή είναι μια άλλη εκδοχή της απάντησης που έδωσε ο Καμπρόν στην ίδια περίσταση: Merde ! (σκaτά), που έμεινε στην ιστορία ως η «λέξη του Καμπρόν».

---

Είπε πραγματικά αυτό ο Καμπρόν  «Η φρουρά πεθαίνει αλλά δεν παραδίνεται» ;

Σίγουρα όχι. Κατ’ αρχάς να σημειώσουμε ότι ο Καμπρόν στη μάχη του Βατερλώ τραυματίστηκε αλλά δεν πέθανε, και αιχμαλωτίστηκε. Παρ’ όλα αυτά θεωρήθηκε ήρωας από τους Γάλλους και το “Merde” έγινε viral (όπως θα λέγαμε σήμερα). Επιπλέον, κάποιος δημοσιογράφος ονόματι Rougement κάνοντας ρεπορτάζ για τα γεγονότα της μάχης και θέλοντας προφανώς να αποφύγει το δύσοσμο “Merde”  και να ωραιοποιήσει τις τελευταίες στιγμές της Παλαιάς Φρουράς, ανέφερε πρώτος τη φράση για την φρουρά που πεθαίνει αλλά δεν παραδίδεται.
Στην πραγματικότητα, οι επιζήσαντες της Φρουράς —μαζί και ο Καμπρόν—αιχμαλωτίστηκαν από τους Άγγλους κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες και χωρίς να προηγηθεί κάτι συνταρακτικό, ενώ οι αυτόπτες μάρτυρες δεν επιβεβαιώνουν κάποιον ηρωικό διάλογο.

Ο ίδιος ο Καμπρόν πάντα αρνιόταν κατηγορηματικά τόσο τη φράση που του απέδωσε ο Rougement όσο και το “Merde”, αλλά οι φράσεις κατοχυρώθηκαν σ’ αυτόν και πέρασαν έτσι στην ιστορία, ενώ ενσωματώθηκαν σε πεζογραφήματα (όπως στους Αθλίους του Ουγκώ) , σε πίνακες ζωγραφικής και σε γλυπτά. Το 1848 έκαναν άγαλμα τον Καμπρόν στην ιδιαίτερη πατρίδα του, τη Ναντ. Στο βάθρο του αγάλματος είναι χαραγμένη η φράση η «φρουρά πεθαίνει αλλά δεν παραδίνεται.»

Σήμερα, θεωρείται βέβαιο ότι ο Καμπρόν δεν είπε ποτέ αυτήν τη φράση, αλλά μάλλον πρέπει να είχε πει, πάνω στην έξαψη της μάχης, το “Merde” (ίσως όταν τραυματίστηκε).
Όπως παρατηρεί πολύ εύστοχα ο Φλωμπέρ «Για φαντάσου! Πέντε λέξεις για να αντικαταστήσουν πέντε γράμματα!»
Ο Βίκτωρ Ουγκώ έγραψε πώς «ο πραγματικός νικητής της μάχης του Βατερλώ ήταν ο Καμπρόν».

Η φράση παλιότερα υπήρχε στο Γνωμικολογικόν στις Ιστορικές φράσεις, αλλά έχει πλέον αποσυρθεί από εκεί. Υπάρχει όμως στα Επιγράμματα λόγω της παρουσίας της στο βάθρο του αγάλματος του Καμπρόν στη Ναντ.

Γλωσσικό ολίσθημα (!) του κ. Μπαμπινιώτη

 Παρακολούθησα την εκπομπή «Στα Άκρα» της Β. Φλέσσα στις 20 Μαρτίου 2019  με προσκεκλημένο —για μια ακόμα φορά— τον καθηγητή κύριο Μπαμπινιώτη.
 Πολύ ενδιαφέρουσα και διαφωτιστική παρουσίαση,  όπως πάντα.

Όμως, στο 21:32 ο κύριος καθηγητής διαπράττει ένα απροσδόκητο γλωσσικό παράπτωμα.
Λέει: «…στην ελληνική γλώσσα η διτυπία λόγω της διττής μας παράδοσης είναι ευλογία δεν είναι κατάρα· το να έχει περισσότερους τύπους είναι πάντοτε ευλογία διότι είναι διέξοδοι πολλαπλοί της σκέψης.»

«Διέξοδοι πολλαπλοί»!!! Η διέξοδος είναι θηλυκού γένους και το πολλαπλός δεν είναι κάποιο αρχαίο επίθετο με περίεργη κλίση. Το σωστό είναι χωρίς αμφιβολία «Διέξοδοι πολλαπλές».

Πρόκειται για αρκετά συνηθισμένο -και ελαφρώς δικαιολογημένο- λάθος του τύπου «διαφορετικοί παράμετροι», «νέοι μέθοδοι», «άκυροι ψήφοι» (και τα τρία παραδείγματα, για να εξηγούμαστε, είναι λάθος).

Τι σημαίνει αυτό; Τίποτα το ιδιαίτερο. Όλοι κάνουμε λάθη και ολισθήματα εν τη ρύμη του λόγου, ακόμα και οι καθηγητές Γλωσσολογίας, ακόμα και ο Μπαμπινιώτης. Είναι απολύτως φυσιολογικό και ανθρώπινο, όπως είναι πολύ φυσιολογικό για τον καθένα να σκοντάψει (όχι μόνο γλωσσικά) κάποια στιγμή.

Οπότε μπορούμε να χαλαρώσουμε λιγάκι. Αν ακόμα και ο Μπαμπινιώτης κάνει κάπου-κάπου κανένα λαθάκι, δεν θα πρέπει να αισθανόμαστε την ψυχαναγκαστική υποχρέωση όλοι εμείς οι υπόλοιποι, οι κοινοί θνητοί, να είμαστε συνεχώς en guarde και γλωσσικά αλάνθαστοι!

Ουφ!! (αναστεναγμός ανακούφισης)

«Και γιατί δεν τρώνε παντεσπάνι !»

Πρόκειται για τη μνημειώδη ανοησία που ξεστόμισε η Μαρία Αντουανέτα αντιδρώντας στην πληροφορία ότι ο λαός δεν είχε να φάει ψωμί.

Το είπε όμως πραγματικά αυτό η Αντουανέττα; Μάλλον όχι.

 Τα πράγματα έχουν ως εξής:
 H Μαρία Αντουανέττα ήταν η τελευταία βασίλισσα της Γαλλίας (1770-1793) πριν από τη Γαλλική Επανάσταση. Αποκεφαλίστηκε το 1793.
Στα χρόνια της Επανάστασης (ή ίσως λίγο πριν) θέλησε να μάθει γιατί ο λαός ήταν σε αναβρασμό, οπότε κάποιος προθυμοποιήθηκε να της εξηγήσει ότι «οι άνθρωποι του λαού δεν έχουν ψωμί να φάνε». Η αντίδραση της βασίλισσας σ’ αυτήν την πληροφορία ήταν το κλασικό «και γιατί δεν τρώνε παντεσπάνι !» (στα Γαλλικά “Qu'ils mangent de la brioche!”)

Το γουστόζικο είναι ότι η ελληνική μετάφραση που έχει επικρατήσει δεν αποδίδει πιστά το πρωτότυπο που κάνει λόγο για μπριός και όχι για παντεσπάνι (που δεν είναι το ίδιο πράγμα). Φαίνεται πως την εποχή που πρωτομεταφράστηκε η φράση, το μπριός ήταν άγνωστο είδος στην Ελλάδα, και γι’ αυτό προτιμήθηκε η λέξη παντεσπάνι. Πάντως αυτή η επιλογή δεν αδυνατίζει τη φράση, κάθε άλλο. Το παντεσπάνι την κάνει  πολύ πιο νόστιμη!

Δεν είμαστε σε θέση να ξέρουμε με βεβαιότητα αν η Αντουανέττα είπε πραγματικά κάτι τέτοιο . Εκείνο για το οποίο μπορούμε να είμαστε σίγουροι είναι ότι δεν ήταν η πρώτη που την είπε, καθώς η φράση απαντά και στο αυτοβιογραφικό έργο του Ζαν-Ζακ Ρουσώ  Les Confessions που γράφτηκε το 1767, πολύ πριν η «Αυστριακιά» γίνει βασίλισσα της Γαλλίας.
Συγκεκριμένα ο Ρουσώ, με χιουμοριστική διάθεση, εξιστορεί ένα περιστατικό όπου μια «μεγάλη πριγκίπισσα» έδωσε την ίδια απάντηση όταν έμαθε ότι οι χωρικοί δεν είχαν να φάνε. Δεν αποκλείεται η ιστορία αυτή να είναι επινόηση του Ρουσώ, αλλά το πιο πιθανό είναι ο φιλόσοφος να μετέφερε κάποιο ανέκδοτο της εποχής εκείνης (που δεν αφορούσε τότε συγκεκριμένη βασίλισσα).
Άρα η φράση προϋπήρχε και κάποιος την κόλλησε στην Μαρία Αντουανέττα εν μέσω των  εξημμένων παθών και των συνταρακτικών εξελίξεων της εποχής της Γαλλικής Επανάστασης.

Πρέπει να επισημανθεί επίσης πως το πρώτο κείμενο που αποδίδει τη φράση στην Μαρία Αντουανέττα εμφανίστηκε πολύ αργότερα, το 1843 με την υπογραφή του επιφυλλιδογράφου Αλφόνσου Καρ.

Πώς αντιμετωπίζεται η φράση στο Γνωμικολογικόν:

Η φράση συμπεριλαμβάνεται στο Γνωμικολογικόν και αποδίδεται στη Μαρία Αντουανέττα συνοδευόμενη από την παρατήρηση ότι μάλλον δεν είπε κάτι τέτοιο και πρόκειται για κακοήθεια των αντιβασιλικών. Περιλαμβάνεται και στη σελίδα με τις Πατάτες .