Γλωσσικό ολίσθημα (!) του κ. Μπαμπινιώτη

 Παρακολούθησα την εκπομπή «Στα Άκρα» της Β. Φλέσσα στις 20 Μαρτίου 2019  με προσκεκλημένο —για μια ακόμα φορά— τον καθηγητή κύριο Μπαμπινιώτη.
 Πολύ ενδιαφέρουσα και διαφωτιστική παρουσίαση,  όπως πάντα.

Όμως, στο 21:32 ο κύριος καθηγητής διαπράττει ένα απροσδόκητο γλωσσικό παράπτωμα.
Λέει: «…στην ελληνική γλώσσα η διτυπία λόγω της διττής μας παράδοσης είναι ευλογία δεν είναι κατάρα· το να έχει περισσότερους τύπους είναι πάντοτε ευλογία διότι είναι διέξοδοι πολλαπλοί της σκέψης.»

«Διέξοδοι πολλαπλοί»!!! Η διέξοδος είναι θηλυκού γένους και το πολλαπλός δεν είναι κάποιο αρχαίο επίθετο με περίεργη κλίση. Το σωστό είναι χωρίς αμφιβολία «Διέξοδοι πολλαπλές».

Πρόκειται για αρκετά συνηθισμένο -και ελαφρώς δικαιολογημένο- λάθος του τύπου «διαφορετικοί παράμετροι», «νέοι μέθοδοι», «άκυροι ψήφοι» (και τα τρία παραδείγματα, για να εξηγούμαστε, είναι λάθος).

Τι σημαίνει αυτό; Τίποτα το ιδιαίτερο. Όλοι κάνουμε λάθη και ολισθήματα εν τη ρύμη του λόγου, ακόμα και οι καθηγητές Γλωσσολογίας, ακόμα και ο Μπαμπινιώτης. Είναι απολύτως φυσιολογικό και ανθρώπινο, όπως είναι πολύ φυσιολογικό για τον καθένα να σκοντάψει (όχι μόνο γλωσσικά) κάποια στιγμή.

Οπότε μπορούμε να χαλαρώσουμε λιγάκι. Αν ακόμα και ο Μπαμπινιώτης κάνει κάπου-κάπου κανένα λαθάκι, δεν θα πρέπει να αισθανόμαστε την ψυχαναγκαστική υποχρέωση όλοι εμείς οι υπόλοιποι, οι κοινοί θνητοί, να είμαστε συνεχώς en guarde και γλωσσικά αλάνθαστοι!

Ουφ!! (αναστεναγμός ανακούφισης)

Ιντερνετικές Συντομεύσεις

Μερικά από τα ακρωνύμια που χρησιμοποιούνται ευρέως στο διαδίκτυο (στα social media, σε chatting κλπ)

2 = To, Too or Two
4 = For or Four
AFAP = As Far As Possible
A&F, AAF = Always And Forever
A3 = Anywhere, Any time, Any place
AA = Alcoholics Anonymous
AAB = Average At Best
AAK = Alive And Kicking
AAMOF = As A Matter Of Fact
AAP = Always A Pleasure
AAR = At Any Rate
AAYF = As Always, Your Friend
ABD = Already Been Done
ABΗ = Actual Bodily Harm
ABN = *sshole By Nature
ABT = Absolutely
ABT = About
ADM = All Day Long
ADMIN = Administrator
ADN = Any Day Now
AEAE = And Ever And Ever
AEAP = As Early As Possible
AFAIAC = As Far As I Am Concerned
AFAIC = As Far As I'm Concerned
AFAICS = As Far As I Can See
AFAICT = As Far As I Can Tell
AFAIK = As Far As I Know
AFAIR = As Far As I Remember
AFC = Away From Computer
AFD = All F***ing Day
AFT = About F***ing Time
AGW= All Going Well
Aight = Are you alright, Yo
ALOL = Actually Laughing Out Loud
ANY1 = Anyone
AYSOS = Are You Stupid Or Something?
B = Be
B4 = Before
Bb = Bye Bye, Goodbye
BBIAB = Be back in a bit
BBL = Be back later
BBS = Be back soon
BD = Big deal
BRB = Be right back
BRB = Be right back or Bath-room break
BRT = Be right there
BTW = By the way
C = See
CSWS = Can't Stop, Won't Stop
CU = See you
CUL = See you later
Cuz = Because
CYA = See you
CYS = Check your settings
Da = The
Dat = That
Der = There
DIAF = Die in a fire
Dunno = Dont know
FAQ = Frequently asked questions
FOAD = F**** off and die
FTL = For the loss
FTUW = For the uber win
FTW = For the win
FWIW = For what it's worth
FYI = For your information
G2G / GTG = Got to go
GAL = Get a life
GFY = Good for you
GG = Good game, Good going
GIYF = Google is your friend
GL = Good luck
Gonna = Going to
HAND = Have a nice day
HS = Holy sh*t!
HTH = Hope this helps
IACL = I am currently laughing
IANAL = I am not a lawyer
IANARS = I am not a rocket scientist
IC = I see
ICYDK = In case you didn't know
IDGI = I don't get it
IDK = I don't know
Iggy = Igloo
IIRC = If I recall correctly
ILY or ILU = I love you
IMHO = In my honest opinion
IMNSHO = In my not so honest opinion
IMO = In my opinion
IRL = In real life
ITT = In this thread
IYDMMA = If you don't mind me asking
JJ = Just joking
JK = Just kidding
JOOC = Just out of curiosity
JP = Just playing
K = Okay
KK = Ok Cool or Ok Kewl
KL = kool, cool
Kwl = Cool
L8r = Later
LLAH = Laughing like a Hyena
LMAO = Laughing my *ss off
LMFAO = Laughing my f*cking *ss off
LOL = Laugh out loud
LQTM = Laugh quietly to myself
M8 = Mate
MYOB = Mind your own business
NLS = Not Life Safe
NOYB = None of your business
NP = No problem
NSFW = Not Safe For Work
Nvm = Never Mind
NVM = Never mind
NWS = Not Work Safe
O = Oh
O3 = Out Of Office
OGC = Man J*cking Off
OIC = Oh, I see
OJ = Only Joking
OMG = Oh my God!, Oh my Goodness!,
OOC = Out of Character
OP = Original Poster, Original Post
OT = Off topic
PEBKAC = Problem exists between the keyboard and the chair
Pic = Picture
PITA = Pain in the *ss
Pix = Pictures
Plz, Pls = Please
PMSL = Pissing, pissed myself laughing
POS = Piece of sh*t
PPL = People
PTTL = Pop to the loo
RL = Real life
ROFL = Rolling on the floor laughing
ROFLMAO = Rolling on the floor laughing my *ss off
ROFLMAOL = Rolling on the floor laughing my *ss out loud
Shudda = Should have
SMH = Shaking my head
SO = Significant other
SOS = Same old sh*t
soz, srry = Sorry
SSDD = Same sh*t, different day
STFW = Search the f*cking web
Sup = What's up?
sup homes = What's up, friend?
SWW = Sorry, wrong window – typing in the wrong box
Thnx = Thanks
Tho = Though
TIA = Thanks in advance
TTFN = Ta ta for now
TTYL = Talk to you later
TTYT = Talk to you tomorrow
TY = Thank you
TYT = Take your time
U = You
W8 = Wait
Wanna = Want to
WB = Welcome back
Wd = Well done
WDUWTA? = What do you want to talk about?
Wile = While
WOOT = We own the other team
WTF? = What the F***?
WURSC = Wow, you are so cool
YCM = You copied me
Ye = Yeah, Yes
YMMV = Your mileage may vary
Yo = Hey, Your
YSVW = You are so very welcome
YW= You are welcome

Η ομιλία του Ελύτη στην απονομή του Νόμπελ

Ολόκληρη η ομιλία του Οδυσσέα Ελύτη στην απονομή του Νόμπελ στην Ακαδημία της Στοκχόλμης κατά την απονομή του βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας (1979).





Κύριοι Ἀκαδημαϊκοί, 
Κυρίες καί Κύριοι, 

Ἄς μου ἐπιτραπεῖ, παρακαλῶ, νά μιλήσω στό ὄνομα τῆς φωτεινότητας καί τῆς διαφάνειας. Ἐπειδή οἱ ἰδιότητες αὐτές εἶναι πού καθορίσανε τόν χῶρο μέσα στόν ὁποῖο μοῦ ἐτάχθη νά μεγαλώσω καί νά ζήσω. Καί αὐτές εἶναι πού ἔνιωσα, σιγά-σιγά, νά ταυτίζονται μέσα μου μέ τήν ἀνάγκη νά ἐκφρασθῶ. Εἶναι σωστό νά προσκομίζει κανείς στήν τέχνη αὐτά πού τοῦ ὑπαγορεύουν ἡ προσωπική του ἐμπειρία καί οἱ ἀρετές τῆς γλώσσας του. Πολύ περισσότερο ὅταν οἱ καιροί εἶναι σκοτεινοί καί αὐτό πού τοῦ ὑπαγορεύουν εἶναι μία ὅσο τό δυνατόν μεγαλύτερη ὁρατότητα. 

Δέν μιλῶ γιά τή φυσική ἱκανότητα νά συλλαμβάνει κανείς τ' ἀντικείμενα σ' ὅλες τους τίς λεπτομέρειες ἀλλά γιά τή μεταφορική, νά κρατᾶ τήν οὐσία τους καί νά τά ὁδηγεῖ σέ μία καθαρότητα τέτοια πού νά ὑποδηλώνει συνάμα τήν μεταφυσική τους σημασιολογία. Ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο μεταχειρίστηκαν τήν ὕλη οἱ γλύπτες τῆς Κυκλαδικῆς περιόδου, πού ἔφτασαν ἴσια-ἴσια νά ξεπεράσουν τήν ὕλη, τό δείχνει καθαρά. Ὅπως ἐπίσης, ὁ τρόπος πού οἱ εἰκονογράφοι τοῦ Βυζαντίου ἐπέτυχαν ἀπό τό καθαρό χρῶμα νά ὑποβάλλουν τό «θεῖο». Μιὰ τέτοια, διεισδυτική καί συνάμα μεταμορφωτική, ἐπέμβαση, μέσα στήν πραγματικότητα ἐπεχείρησε πιστεύω ἀνέκαθεν καί κάθε ὑψηλή ποίηση. 

Ὄχι ν' ἀρκεστεῖ στό «νῦν ἔχον» ἀλλά νά ἐπεκταθεῖ στό «δυνατόν γενέσθαι». 

Κάτι πού, εἶναι ἡ ἀλήθεια, δέν ἐκτιμήθηκε πάντοτε. Ἴσως γιατί οἱ ὁμαδικές νευρώσεις δέν τό ἐπέτρεψαν. Ἴσως γιατί ὁ ὠφελιμισμός δέν ἄφησε τά μάτια τῶν ἀνθρώπων ἀνοιχτά ὅσο χρειάζεται. Ἡ ὀμορφιά καί τό φῶς συνέβη νά ἐκληφθοῦν ἄκαιρα ἤ ἀνώδυνα. Καί ὅμως. Ἡ διεργασία πού ἀπαιτεῖται γιά νά φτάσει κανείς στό σχῆμα τοῦ Ἀγγέλου εἶναι, πιστεύω πολύ πιό ἐπώδυνη ἀπό τήν ἄλλη πού ἐκμαιεύει ὅλων τῶν λογιῶν τοὺς Δαιμόνους. 

Βέβαια ὑπάρχει τό αἴνιγμα. Βέβαια ὑπάρχει τό μυστήριο. Ἀλλά τό μυστήριο δέν εἶναι μιὰ σκηνοθεσία πού ἐπωφελεῖται ἀπό τά παιχνίδια τῆς σκιᾶς καί τοῦ σκότους γιά νά μᾶς ἐντυπωσιάσει ἁπλῶς. Εἶναι αὐτό πού ἐξακολουθεῖ νά παραμένει μυστήριο καί μέσα στό ἀπόλυτο φῶς. Εἶναι τότε πού προσλαμβάνει τήν αἴγλη ἐκείνη πού ἑλκύει καί πού τήν ὀνομάζουμε ὀμορφιά. Τήν ὀμορφιά πού εἶναι μία ὁδός -ἡ μόνη ἴσως ὁδός- πρός τό ἄγνωστο μέρος τοῦ ἑαυτοῦ μας, πρός αὐτό πού μᾶς ὑπερβαίνει. Ἐπειδή αὐτό εἶναι στό βάθος ἡ ποίηση: ἡ τέχνη νά ὁδηγεῖσαι καί νά φτάνεις πρός αὐτό πού σέ ὑπερβαίνει. 

Ἀπό τά μυριάδες μυστικά σήματα, πού μ' αὐτά εἶναι διάσπαρτος ὁ κόσμος καί πού ἀποτελοῦν ἄλλες τόσες συλλαβές μιᾶς ἄγνωστης γλώσσας, νά συνθέσεις λέξεις καί ἀπό τίς λέξεις φράσεις πού ἡ ἀποκρυπτογράφησή τους νά σέ φέρνει πιό κοντά στήν βαθύτερη ἀλήθεια. 

Ποῦ λοιπόν βρίσκεται σέ ἔσχατη ἀνάλυση ἡ ἀλήθεια; Στήν φθορά καί στόν θάνατο πού διαπιστώνουμε κάθε μέρα γύρω μας ἤ στή ροπή πού μᾶς ὠθεῖ νά πιστεύουμε ὅτι αὐτός ὁ κόσμος εἶναι ἀκατάλυτος καί αἰώνιος; Εἶναι φρόνιμο ν' ἀποφεύγουμε τίς μεγαλεπήβολες ἐκφράσεις, τό ξέρω. Οἱ κατά καιρούς κοσμολογικές θεωρίες τίς χρησιμοποίησαν, ἦρθαν σέ σύγκρουση, ἀκμάσανε, πέρασαν. Ἡ οὐσία ὅμως ἔμεινε, μένει. Καί ἡ ποίηση, πού ἐγείρεται στό σημεῖον ὅπου ὁ ὀρθολογισμός καταθέτει τά ὅπλα του γιά νά τ' ἀναλάβει ἐκείνη καί νά προχωρήσει μέσα στήν ἀπαγορευμένη ζώνη, ἐλέγχεται νά εἶναι ἴσια-ἴσια ἐκείνη πού προσβάλλεται λιγότερο ἀπό τή φθορά. Διασώζει σέ καθαρή μορφή τά μόνιμα, τά βιώσιμα στοιχεῖα πού καταντοῦν δυσδιάκριτα μέσα στό σκότος τῆς συνείδησης ὅπως τά φύκια μέσα στούς βυθούς τῶν θαλασσῶν. 

Νά γιατί μᾶς χρειάζεται ἡ διαφάνεια. Γιά νά διακρίνουμε τούς κόμπους στό νῆμα πού μές ἀπό τούς αἰῶνες τεντώνεται καί μᾶς βοηθεῖ νά σταθοῦμε ὄρθιοι πάνω σ' αὐτή τή γῆ. 

Ἀπό τόν Ἠράκλειτο ἕως τόν Πλάτωνα καί ἀπό τόν Πλάτωνα ἕως τόν Ἰησοῦ διακρίνουμε αὐτό τό «δέσιμο» πού φτάνει κάτω ἀπό διάφορες μορφές ὡς τίς ἡμέρες μας καί πού μᾶς λέει περίπου τό ἴδιο: ὅτι ἐντός τοῦ κόσμου τούτου ἐμπεριέχεται καί μέ τά στοιχεῖα τοῦ κόσμου τούτου ἀνασυντίθεται ὁ ἄλλος κόσμος, ὁ «πέραν» ἡ δεύτερη πραγματικότητα ἡ ὑπερτοποθετημένη ἐπάνω σ' αὐτήν ὅπου παρά φύσιν ζοῦμε. Εἶναι μία πραγματικότητα πού τή δικαιούμαστε καί πού ἀπό δική μας ἀνικανότητα δέν ἀξιωνόμαστε. 

Δέν εἶναι διόλου τυχαῖο ὅτι σέ ἐποχές ὑγιεῖς τό κάλλος ταυτίσθηκε μέ τό ἀγαθόν καί τό ἀγαθόν μέ τόν Ἥλιο. Κατά τό μέτρο πού ἡ συνείδηση καθαίρεται καί πληροῦται μέ φῶς, τά μελανά σημεῖα ὑποχωροῦν καί σβήνουν ἀφήνοντας κενά πού -ὅπως ἀκριβῶς στούς φυσικούς νόμους- τά ἀντίθετά τους ἔρχονται νά πληρώσουν τή θέση τους. 

Κι αὐτό, μέ τέτοιον τρόπο πού τελικά τό δημιουργημένο ἀποτέλεσμα νά στηρίζεται καί στίς δύο πλευρές, θέλω νά πῶ στό «ἐδῶ» καί στό «ἐπέκεινα». Ὁ Ἠράκλειτος δέν εἶχε ἤδη μιλήσει γιά μίαν «ἐκ τῶν διαφερόντων καλλίστην ἁρμονίην»; Ἐάν εἶναι ὁ Ἀπόλλων ἤ ἡ Ἀφροδίτη, ὁ Χριστός ἤ ἡ Παναγία, πού ἐνσαρκώνουν καί προσωποποιοῦν τήν ἀνάγκη νά δοῦμε ὑλοποιημένο ἐκεῖνο πού σέ ὁρισμένες στιγμές διαισθανόμαστε, δέν ἔχει σημασία. Σημασία ἔχει ἡ ἀναπνοή τῆς ἀθανασίας πού μᾶς ἐπιτρέπουν. Ἡ ποίηση ὀφείλει, κατά τήν ταπεινή μου γνώμη, πέραν ἀπό συγκεκριμένα δόγματα, νά ἐπιτρέπει αὐτή τήν ἀναπνοή. 

Πῶς νά μήν ἀναφερθῶ ἐδῶ πέρα στόν Φρειδερίκο Χαίλντερλιν, τόν μεγάλο ποιητή πού μέ τό ἴδιο πνεῦμα ἐστράφηκε πρός τούς Θεούς τοῦ Ὀλύμπου καί πρός τόν Ἰησοῦ; Ἡ σταθερότητα πού ἔδωσε σ' ἕνα εἶδος ὁράματος εἶναι ἀνεκτίμητη. Καί ἡ ἔκταση πού μᾶς ἀποκάλυψε μεγάλη. Θά ἔλεγα τρομακτική. Αὐτή ἄλλωστε εἶναι πού τόν ἔκανε, ὅταν μόλις ἀκόμη ἄρχιζε τό κακό πού σήμερα μᾶς πλήττει, ν' ἀνακράξει: 
Wozu Dichter in durftiger Zeit! 

Οἱ καιροί φεῦ ἐστάθηκαν ἀνέκαθεν γιά τόν ἄνθρωπο durftiger. Ἀλλά καί ἡ ποίηση ἀνέκαθεν λειτουργοῦσε. Δύο φαινόμενα προορισμένα νά συνοδεύουν τήν ἐπίγεια μοίρα μας καί πού τό ἕνα τους ἀντισταθμίζει τό ἄλλο. Πῶς ἀλλιῶς. Ἀφοῦ καί ἡ νύχτα καί τ' ἄστρα ἐάν μᾶς γίνονται ἀντιληπτά εἶναι χάρη στόν ἥλιο. Μέ τή διαφορά ὅτι ὁ ἥλιος, κατά τή ρήση τοῦ ἀρχαίου σοφοῦ, ἐάν ὑπερβεῖ τά μέτρα καταντᾶ «ὕβρις». Χρειάζεται νά βρισκόμαστε στή σωστή ἀπόσταση ἀπό τόν ἠθικόν ἥλιο, ὅπως ὁ πλανήτης μας ἀπό τόν φυσικόν ἥλιο, γιά νά γίνεται ἡ ζωή ἐπιτρεπτή. Μᾶς ἔφταιγε ἄλλοτε ἡ ἀμάθεια. Σήμερα μᾶς φταίει ἡ μεγάλη γνώση. Δέν ἔρχομαι μ' αὐτά πού λέω νά προστεθῶ στήν μακρά σειρά τῶν ἐπικριτῶν τοῦ τεχνικοῦ μας πολιτισμοῦ. Μία σοφία παλαιή ὅσο καί ἡ χώρα πού μ' ἐξέθρεψε, μ' ἐδίδαξε νά δέχομαι τήν ἐξέλιξη, νά χωνεύω τήν πρόοδο μαζί μέ ὅλα της τά παρεπόμενα, ὅσο δυσάρεστα καί ἄν μπορεῖ νά εἶναι αὐτά. 

Τότε ὅμως ἡ Ποίηση; Τί ἀντιπροσωπεύει μέσα σέ μία τέτοια κοινωνία; Ἀπαντῶ: τόν μόνο χῶρο ὅπου ἡ δύναμη τοῦ ἀριθμοῦ δέν ἔχει πέραση. Καί ἀκριβῶς, ἡ ἐφετινή ἀπόφασή σας νά τιμήσετε στό πρόσωπό μου τήν ποίηση μιᾶς μικρῆς χώρας δείχνει σέ πόσο ἁρμονική ἀνταπόκριση βρίσκεστε μέ τήν χαριστική ἀντίληψη τῆς τέχνης, τήν ἀντίληψη ὅτι ἡ τέχνη εἶναι ἡ μόνη ἐναπομένουσα πολέμιος τῆς ἰσχύος πού κατήντησε νά ἔχει στούς καιρούς μας ἡ ποσοτική ἀποτίμηση τῶν ἀξιῶν. 

Εἶναι, τό ξέρω, ἄτοπο ν' ἀναφέρεται κανείς σέ προσωπικές περιπτώσεις. Καί ἀκόμη πιό ἄτοπο νά παινᾶ τό σπίτι του. Εἶναι ὅμως κάποτε ἀπαραίτητο, στό βαθμό πού αὐτά βοηθοῦν νά δοῦμε πιό καθαρά μιὰν ὁρισμένη κατάσταση πραγμάτων. Καί εἶναι σήμερα ἡ περίπτωση. Μοῦ ἐδόθηκε, ἀγαπητοί φίλοι, νά γράφω σέ μιὰ γλώσσα πού μιλιέται μόνον ἀπό μερικά ἑκατομμύρια ἀνθρώπων. Παρ' ὅλ' αὐτά, μία γλώσσα πού μιλιέται ἐπί δυόμιση χιλιάδες χρόνια χωρίς διακοπὴ καί μ' ἐλάχιστες διαφορές. Ἡ παράλογη αὐτή, φαινομενικά, διάσταση, ἀντιστοιχεῖ καί στήν ὑλικό-πνευματική ὀντότητα τῆς χώρας μου. Ποὺ εἶναι μικρή σέ ἔκταση χώρου καί ἀπέραντη σέ ἔκταση χρόνου. Καί τό ἀναφέρω ὄχι διόλου γιά νά ὑπερηφανευθῶ ἀλλά γιά νά δείξω τίς δυσκολίες πού ἀντιμετωπίζει ἕνας ποιητής ὅταν χρησιμοποιεῖ γιά τά πιό ἀγαπημένα πράγματα τίς ἴδιες λέξεις πού χρησιμοποιοῦσαν μιὰ Σαπφώ ἤ ἕνας Πίνδαρος π.χ. -χωρίς ὡστόσο νά ἔχει τό ἀντικρυσμα πού εἶχαν ἐκεῖνοι ἐπάνω στήν ἔκταση τῆς πολιτισμένης τότε ἀνθρωπότητας. Ἐάν ἡ γλώσσα ἀποτελοῦσε ἁπλῶς ἕνα μέσον ἐπικοινωνίας, πρόβλημα δέν θά ὑπῆρχε. Συμβαίνει ὅμως ν' ἀποτελεῖ καί ἐργαλεῖο μαγείας καί φορέα ἠθικῶν ἀξιῶν. Προσκτᾶται ἡ γλώσσα στό μάκρος τῶν αἰώνων ἕνα ὁρισμένο ἦθος. Καί τό ἦθος αὐτό γεννᾶ ὑποχρεώσεις. Χωρίς νά λησμονεῖ κανείς ὅτι στό μάκρος εἰκοσιπέντε αἰώνων δέν ὑπῆρξε οὔτε ἕνας, ἐπαναλαμβάνω οὔτε ἕνας, πού νά μήν γράφτηκε ποίηση στήν ἑλληνική γλώσσα. Νά τί εἶναι τό μεγάλο βάρος παράδοσης πού τό ὄργανο αὐτό σηκώνει. Τό παρουσιάζει ἀνάγλυφα ἡ νέα ἑλληνική ποίηση. 

Ἡ σφαίρα πού σχηματίζει ἡ νέα ἑλληνική ποίηση ἔχει, θά μποροῦσε νά πεῖ κανείς, ὅπως κάθε σφαίρα δύο πόλους: τόν βόρειο καί τόν νότιο. Στόν ἕνα τοποθετεῖται ὁ Διονύσιος Σολωμός πού ἀπό τήν ἄποψη τῆς ἐκφραστικῆς ἐπέτυχε -προτοῦ ὑπάρξει ὁ Mallarme στά εὐρωπαϊκά γράμματα- νά χαράξει μέ ἄκρα συνέπεια καί αὐστηρότητα τήν ἀντίληψη τῆς καθαρῆς ποίησης μέ ὅλα της τά παρεπόμενα: νά ὑποτάξει τό αἴσθημα στή διάνοια, νά ἐξευγενίσει τήν ἔκφραση καί νά δραστηριοποιήσει ὅλες τίς δυνατότητες τοῦ γλωσσικοῦ ὀργάνου πρός τήν κατεύθυνση τοῦ θαύματος. Στόν ἄλλο πόλο, τοποθετεῖται ὁ Κ. Π. Καβάφης, αὐτός πού παράλληλα μέ τόν T.S. Eliot ἔφτασε στήν ἄκρα λιτότητα, στή μεγαλύτερη δυνατή ἐκφραστική ἀκρίβεια, ἐξουδετερώνοντας τόν πληθωρισμό στή διατύπωση τῶν προσωπικῶν του βιωμάτων. 

Ἀνάμεσα στούς δύο αὐτούς πόλους κινήθηκαν οἱ μεγάλοι μας ἄλλοι ποιητές, ὁ Ἀνδρέας Κάλβος, ὁ Κωστής Παλαμᾶς, ὁ Ἄγγελος Σικελιανός, ὁ Νίκος Καζαντζάκης, ὁ Γιῶργος Σεφέρης, ἄλλος λιγότερο ἄλλος περισσότερο πρός τό ἕν ἤ τό ἄλλο ἀπό τά δύο ἄκρα. Αὐτή εἶναι μία πρόχειρη καί ὅσο γίνεται πιό σχηματική χαρτογράφηση τοῦ νεοελληνικοῦ ποιητικοῦ λόγου. Τό πρόβλημα γιά μᾶς πού ἀκολουθήσαμε ἦταν νά ἐπωμιστοῦμε τά ὑψηλά διδάγματα πού μᾶς κληροδότησαν καί, ὁ καθένας μέ τόν τρόπο του, νά τ' ἁρμόσουμε πάνω στή σύγχρονη εὐαισθησία. Πέραν ἀπό τά ὅρια τῆς τεχνικῆς, ὀφείλαμε νά φτάσουμε σέ μία σύνθεση πού ἀπό τό ἕνα μέρος ν' ἀναχωνεύει τά στοιχεῖα τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης καί ἀπό τό ἄλλο νά ἐκφράζει τά κοινωνικά καί ψυχολογικά αἰτήματα τῆς ἐποχῆς μας. Μέ ἄλλα λόγια, νά φτάσουμε νά προβάλλουμε τόν τύπο τοῦ «Εὐρωπαίου-Ἕλληνα». Δέν μιλῶ γιά ἐπιτυχίες μιλῶ γιά προσπάθειες. Οἱ κατευθύνσεις εἶναι πού ἔχουν σημασία γιά τόν μελετητή τῆς λογοτεχνίας. 

Πῶς ὅμως ν' ἀναπτυχθοῦν οἱ κατευθύνσεις αὐτές ἐλεύθερα ὅταν οἱ συνθῆκες τῆς ζωῆς εἶναι στίς ἡμέρες μας ἐξοντωτικές γιά τόν δημιουργό; Καί πῶς νά διαμορφωθεῖ ἡ πνευματική κοινότητα ὅταν οἱ φραγμοί τῶν γλωσσῶν ὀρθώνονται ἀξεπέραστοι; Σᾶς γνωρίζουμε καί μᾶς γνωρίζετε ἀπό τό 20 ἤ ἔστω τό 30% πού ἀπομένει ὕστερα ἀπό τήν μεταγλώτισση. Εἰδικά ἐμεῖς ὅλοι, ὅσοι κρατᾶμε ἀπό μία συγκεκριμένη παράδοση καί ἀποβλέπουμε στά θαύματα τοῦ λόγου, στόν σπινθήρα πού τινάζουν ἑκάστοτε δύο λέξεις κατάλληλα τοποθετημένες, παραμένουμε βουβοί, ἀμετάδοτοι. Πάσχουμε ἀπό τήν ἔλλειψη μιᾶς κοινῆς γλώσσας. Καί ὁ ἀντίκτυπος ἀπ' αὐτή τήν ἔλλειψη -ἄν ἀνεβοῦμε τήν κλίμακα- σημειώνεται ἀκόμη καί στήν πολιτική καί κοινωνική πραγματικότητα τῆς κοινῆς μας πατρίδας, τῆς Εὐρώπης. 

Λέμε, καί τό διαπιστώνουμε κάθε μέρα, ὅτι ζοῦμε σ' ἕνα χάος ἠθικό. Κι αὐτό, τή στιγμή πού ποτέ ἄλλοτε ἡ κατανομή τῶν στοιχείων τῆς ὑλικῆς μας ὕπαρξης δέν ἔγινε μέ τόσο σύστημα, τόση στρατιωτική θά ἔλεγα τάξη, τόσον ἀδυσώπητο ἔλεγχο. Ἡ ἀντίφαση εἶναι διδακτική. Ὅταν σέ δύο σκέλη τό ἕνα ὑπερτροφεῖ, τό ἄλλο ἀτροφεῖ. Μία ἀξιέπαινη ροπή νά συνενωθοῦν σέ ἑνιαία μονάδα οἱ λαοί τῆς Εὐρώπης, προσκόπτει σήμερα στήν ἀδυναμία νά συμπέσουν τά ἀτροφικά καί τά ὑπερτροφικά σκέλη τοῦ πολιτισμοῦ μας. Οἱ ἀξίες μας οὔτε αὐτές δέν ἀποτελοῦν μία γλώσσα κοινή. 

Γιά τόν ποιητή - μπορεῖ νά φαίνεται παράξενο ἀλλά εἶναι ἀληθές -ἡ μόνη κοινή γλώσσα πού αἰσθάνεται νά τοῦ ἀπομένει εἶναι οἱ αἰσθήσεις. Ἐδῶ καί χιλιάδες χρόνια, ὁ τρόπος πού ἀγγίζονται δύο σώματα δέν ἄλλαξε. Μήτε ὁδήγησε σέ καμιά σύγκρουση ὅπως οἱ εἰκοσάδες τῶν ἰδεολογιῶν πού αἱματοκύλισαν τίς κοινωνίες μας καί μᾶς ἄφησαν μέ ἀδειανά χέρια. 

Ὅμως ὅταν μιλῶ γιά αἰσθήσεις δέν ἐννοῶ τό προσιτό, πρῶτο ἤ δεύτερο, ἐπίπεδό τους. Ἐννοῶ τό ἀπώτατο. Ἐννοῶ τίς «ἀναλογίες τῶν αἰσθήσεων» στό πνεῦμα. Ὅλες οἱ τέχνες μιλοῦν μέ ἀνάλογα. Μιὰ ὀσμή μπορεῖ νά εἶναι ὁ βοῦρκος ἤ ἡ ἁγνότητα. Ἡ εὐθεία γραμμή ἤ ἡ καμπύλη, ὁ ὀξύς ἤ ὁ βαθύς ἦχος, ἀποτελοῦν μεταφράσεις κάποιας ὀπτικῆς ἤ ἀκουστικῆς ἐπαφῆς. Ὅλοι μας γράφουμε καλά ἤ κακά ποιήματα κατά τό μέτρο πού ζοῦμε καί διανοούμαστε μέ τήν καλή ἤ τήν κακή σημασία τοῦ ὅρου. Μιὰ εἰκόνα πελάγους ἀπό τόν Ὅμηρο φτάνει ἄθικτη ὡς τίς ἡμέρες μας. Ὁ Rimbaud τήν ἀναφέρει σάν mer melee au soleil καί τήν ταυτίζει μέ τήν αἰωνιότητα. Ἕνα κορίτσι πού κρατάει ἕνα κλῶνο μυρτιᾶς ἀπό τόν Ἀρχιλόχο ἐπιβιοῖ σ' ἕναν πίνακα τοῦ Matisse καί μᾶς καθιστᾶ πιό ἁπτή τήν αἴσθηση, τή μεσογειακή, τῆς καθαρότητας. 

Ἐδῶ ἀξίζει νά σκεφτεῖ κανείς ὅτι ἀκόμη καί μία παρθένος τῆς βυζαντινῆς εἰκονογραφίας, δέν διαφέρει πολύ. Παρά ἕνα κάτι ἐλάχιστο, συχνά, τό ἐγκώσμιο φῶς γίνεται ὑπερκόσμιο καί τἀνάπαλιν. Μιὰ αἴσθηση πού μᾶς δόθηκε ἀπό τούς ἀρχαίους καί μία ἄλλη ἀπό τούς μεσαιωνικούς ἔρχονται νά γεννήσουν μιὰ τρίτη πού τούς μοιάζει ὅπως τό παιδί στούς γεννήτορές του. 

Μπορεῖ ἡ ποίηση ν' ἀκολουθήσει ἕναν τέτοιο δρόμο; Οἱ αἰσθήσεις μές ἀπ' τόν ἀδιάκοπο καθαρμό τους νά φτάσουν στήν ἁγιότητα; Τότε ἡ ἀναλογία τους θά ἐπαναστραφεῖ ἐπάνω στόν ὑλικό κόσμο καί θά τόν ἐπηρεάσει.Δέν ἀρκεῖ νά ὀνειροπολοῦμε μέ τούς στίχους. Εἶναι λίγο. Δέν ἀρκεῖ νά πολιτικολογοῦμε. Εἶναι πολύ. Κατά βάθος ὁ ὑλικός κόσμος εἶναι ἁπλῶς ἕνας σωρός ἀπό ὑλικά. Θά ἐξαρτηθεῖ ἀπό τό ἄν εἴμαστε καλοί ἤ κακοί ἀρχιτέκτονες τό τελικό ἀποτέλεσμα. Ὁ Παράδεισος ἤ ἡ Κόλαση πού θά χτίσουμε. Ἐάν ἡ ποίηση παρέχει μία διαβεβαίωση καί δή στούς καιρούς τούς durftiger εἶναι ἀκριβῶς αὐτή: ὅτι ἡ μοίρα μας παρ' ὅλ' αὐτά βρίσκεται στά χέρια μας.

"F" word: χρήσεις

Catastrophe και Κατρακύλα

Μια από τις ωραίες φράσεις στο βιβλίο «Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά» του  Καζαντζάκη: 

Άνθρωπος δεν είμαι; 'Άνθρωπος, πάει  να πει στραβός. Έπεσα κι εγώ με τα μούτρα στο λάκκο όπου κι οι μπροστινοί μου. Παντρεύτηκα. Πήρα την κατρακύλα. Έγινα νοικοκύρης, έχτισα σπίτι· έκαμα παιδιά. Βάσανα.

Στην αγγλική μετάφραση και στην ταινία η φράση αποδίδεται ως εξής: 


Am I not a man? And is a man not stupid? I'm a man, so I married. Wife, children, house, everything. The full catastrophe.

Όπως συχνά συμβαίνει με τις μεταφράσεις η αρχική έννοια ψιλοχάνεται. Το «κατρακύλα» γίνεται «καταστροφή» που βεβαίως δεν είναι το ίδιο πράγμα. Αλλά πώς να αποδώσεις το «κατρακύλα»; Degradation, ισως. Τελείως ξενέρωτο. Το catastrophe είναι τελικά καλύτερο. Επιπλέον, οι λέξεις «στραβός» και «βάσανα» επίσης δεν μπορούν να αποδοθούν ακριβώς (οπότε δεν αποδίδονται). 

Το ωραίο είναι ότι η αγγλική φράση είναι ίσως η πιο γνωστή και η πιο quotable φράση του Καζαντζάκη διεθνώς.
Μάλιστα υπάρχει και μια πολύ πετυχημένη αγγλική σειρά με τον τίτλο Catastrophe, οι δημιουργοί της οποίας υποτίθεται ότι τον εμπνεύσθηκαν από τη συγκεκριμένη φράση του Καζαντζάκη! 

Περιεκτική και όμορφη λέξη η «κατρακύλα». Μου φαίνεται ότι θα πρέπει να την προσθέσουμε στις ελληνικές λέξεις που δεν μεταφράζονται! 

Hendiatris . Μια αγγλική λέξη που μάλλον δεν γνωρίζατε.

Διερευνώντας  ένα λατινικό ρητό , το Omne bonum trium («όλα τα καλά πράγματα είναι τρία») έπεσα πάνω σε μια  σπάνια αγγλική  λέξη: Hendiatris

Μου άρεσε και σκέφτηκα να τη μοιραστώ μαζί σας.
Αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι ότι αν και άγνωστη (σε μένα), πρόκειται για εντελώς ελληνική λέξη.

Το Hendiatris  είναι η λατινική γραφή του  «εν δια τρις». Δηλαδή, ένα μέσω τριών. Πρόκειται για ρητορικό σχήμα σύμφωνα με το οποίο χρησιμοποιούνται τρεις λέξεις στη σειρά για να εκφράσουν με έμφαση μία ιδέα.  Είναι ενδιαφέρον ότι αυτο το μάλλον τετριμμένο κόλπο έχει και όνομα. Στα αγγλικά λέγεται και tripartite motto (τριμερές σύνθημα).

Μερικά παραδείγματα:

• Από τον Ιούλιο Καίσαρα:  Veni, vidi, vici  (ήρθα, είδα, νίκησα)
• Από το Σαίξπηρ (Μακβεθ): Be bloody, bold, and resolute
• Από τα συνθήματα της Γαλλικής Επανάστασης: Liberté, Égalité, Fraternité 
• Από τα συνθήματα του New Deal: Relief, Recovery, Reform
• Το motto των Ολυμπιακών Αγώνων: πιο γρήγορα, πιο ψηλά, πιο δυνατά, .

Και δύο Ελληνικά:

• Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια.
• Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία.

Παρόμοια λέξη  (αλλά μάλλον όχι τόσο καλό ρητορικό σχήμα) είναι και η λέξη hendiadys.

Το  hendiadys (και, μερικές φορές, hendiaduo) προέρχεται από το «εν δια δις» ή -πιο σωστά- από «το εν δια δυοίν». Και αυτή η  λέξη περιγράφει  ένα ρητορικό εμφαντικό σχήμα. Σε αυτήν την περίπτωση  χρησιμοποιούνται δύο λέξεις συνδεόμενες με διαζευκτικό σύνδεσμο. Συνήθως η δεύτερη λέξη είναι είτε περιττή είτε θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί, σε διαφορετικό γραμματικό τύπο, σαν επιθετικός προσδιορισμός της πρώτης
Παραδείγματα:

• «Η Βουή και η Αντάρα »(τίλος έργου του Φώκνερ)
• «Περηφάνια και Προκατάληψη »(τίτλος έργου της Τζέιν Όστεν)
• «Προσεύχεσθε και αιτείσθε» (από το κατά Μάρκον)

Κατά τη γνώμη μου το hendiadys είναι πιο αδύναμο σαν ρητορικό σχήμα και λιγότερο χρήσιμη σαν λέξη, κυρίως επειδή αυτού του είδους η αλληλουχία χρησιμοποιείται αναπόφευκτα και σε εκφράσεις που δεν είναι σχήματα λόγου. Παραδείγματα: «Έργα και Ημέραι», «Η ζωή κι ο θάνατος», «γρηγορείτε και προσεύχεσθε». Στα παραδείγματα αυτά η δεύτερη λέξη δεν είναι διακοσμητική.

Το άλλο ενδιαφέρον στοιχείο για το hendiatris, αλλά και για το hendiadys, είναι ότι δεν υπάρχουν στην αρχαία ελληνική γραμματεία. Ούτε στη νέα, εξ όσων γνωρίζω.
Τα συναντούμε για πρώτη φορά σε λατινικά κείμενα του ύστερου Μεσαίωνα από όπου πέρασαν στα Αγγλικά και, ίσως, και σε άλλες γλώσσες.

Το Λατινικό ρητό Omne bonum trium που απετέλεσε την αφορμή για αυτήν την περιπλάνηση σε άγνωστες αγγλικές λέξεις ελληνικής προέλευσης, προήλθε μάλλον από τη ρητορική του Κικέρωνα  και  τα αμείλικτα τριπλά ερωτήματα που διατύπωσε στους Κατά Κατιλίνα Λόγους του.

Πιθανόν εκείνες οι αγορεύσεις που υπήρξαν διαχρονικό πρότυπο ρητορικής και κωδικοποίησαν τους κανόνες της, να ήταν το σημείο αναφοράς για το Εν δια τρις. Έχω πάντως την υποψία ότι ο όρος θα προϋπήρχε σε κάποιο, χαμένο σήμερα, αρχαιοελληνικό εγχειρίδιο ρητορικής

Η ΑΛΦΑΒΗΤΙΚΗ ΓΡΑΦΗ

Μια χρήσιμη υπενθύμιση της προέλευσης του ελληνικού αλφαβήτου από το ΘΕΤΙΜΑ (http://ancdialects.greeklanguage.gr)

Πριν από την εμφάνιση του ελληνικού αλφαβήτου ήταν σε χρήση μη αλφαβητικές γραφές, κατά βάση συλλαβικές, γνωστές ως αιγαιακές γραφές, οι οποίες χρησιμοποιούσαν στο σύστημα συμβόλων τους μικρότερο ή μεγαλύτερο αριθμό ιδεογραμμάτων:[1] η κρητική ιερογλυφική (περίπου από το 2.100 έως το 1600 π.Χ., αποκλειστικά στην Κρήτη), η Γραμμική Α (περίπου από το 1800 έως το 1450 π.Χ., που ήταν εξέλιξη της ιερογλυφικής και χρησιμοποιήθηκε και παράλληλα με αυτήν) και η Γραμμική Β (περίπου από το 1450 έως το 1200 π.Χ., στην Κρήτη και σε άλλα μέρη του ελλαδικού χώρου, όπου υπήρχαν μυκηναϊκά ανάκτορα). Στην Κύπρο εμφανίζονται δύο συλλαβικές γραφές, το κυπρο-μινωικό συλλαβάριο το οποίο έχει κοινά στοιχεία με τη Γραμμική Α (περίπου από τον 15ο έως τον 10ο αιώνα π.Χ.) και το κυπριακό συλλαβάριο (περίπου από τον 8ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ.). Είναι αξιοσημείωτο ότι το κυπριακό συλλαβάριο παρέμεινε σε χρήση ακόμα και μετά την εισαγωγή του αλφαβήτου στον ελλαδικό χώρο, το οποίο άρχισε να χρησιμοποιείται στην Κύπρο από τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ., αμέσως μετά τον έλεγχο της Κύπρου από την κεντρική διοίκηση των Πτολεμαίων, ένα στοιχείο ενδεικτικό για την ερμηνεία των σύνθετων ζητημάτων υιοθέτησης ενός τρόπου γραφής.

Η σχέση των συλλαβικών γραφών μεταξύ τους δεν είναι σαφής, καθώς μοιράζονται ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά αλλά δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί η εξελικτική διαδικασία που οδήγησε στη δημιουργία τους. Από αυτές μόνον η Γραμμική Β και το κυπριακό συλλαβάριο, που αποδίδουν την ελληνική γλώσσα, έχουν αποκρυπτογραφηθεί. Η ελληνική γλώσσα καταγράφεται πρώτη φορά με τη Γραμμική Β, η οποία αποτελεί στην ουσία εξέλιξη της Γραμμικής Α. Βασίζεται κυρίως στη χρήση ανοιχτών συλλαβών με τον συνδυασμό σύμφωνο–φωνήεν και δεν μπορεί να αποδώσει με πληρότητα την ελληνική γλώσσα. Οι επιγραφές σε Γραμμική Β αποτελούνται κυρίως από πήλινες πινακίδες ή άλλα αντικείμενα (π.χ. σφραγίδες), ενώ λίγα από αυτά σχετίζονται με εμπορική δραστηριότητα (π.χ. ενεπίγραφα αγγεία) και μαρτυρούν ότι η γραφή αυτή, υπό τον έλεγχο μιας κλειστής τάξης επαγγελματιών γραφέων, εξυπηρετούσε το σύστημα διοίκησης και οικονομικής διαχείρισης των μυκηναϊκών ανακτόρων. Η αποκλειστική σύνδεση της Γραμμικής Β με αυτό το γραφειοκρατικό σύστημα δεν μπορεί να αποδειχθεί με βεβαιότητα, αφού απουσιάζουν πλήρως επιγραφές σε φθαρτά υλικά. Ωστόσο, τα μέχρι τώρα αρχαιολογικά δεδομένα σε συνδυασμό με την πλήρη απουσία ενεπίγραφων ευρημάτων αμέσως μετά την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων και μέχρι την εμφάνιση του αλφαβήτου, επιτρέπουν να θεωρήσουμε ότι αυτή η κατάρρευση ήταν και το αίτιο της εξαφάνισης της Γραμμικής Β.

Οι τρεις γραφές που χρησιμοποιήθηκαν για την απόδοση της ελληνικής γλώσσας, η Γραμμική Β, το κυπριακό συλλαβάριο και η αλφαβητική γραφή δεν δημιουργήθηκαν εξαρχής για την καταγραφή της αλλά αποτέλεσαν προσαρμογή διαφορετικών συστημάτων γραφής που απέδιδαν αρχικά μια διαφορετική γλώσσα. Επίσης, το κυπριακό συλλαβάριο και το ελληνικό αλφάβητο χρησιμοποιήθηκαν και για την απόδοση μη ελληνικών, άγνωστων μέχρι σήμερα, γλωσσών στον ελλαδικό χώρο και στην Κύπρο: το κυπριακό συλλαβάριο της ετεοκυπριακής και το ελληνικό αλφάβητο της ετεοκρητικής,[2] της θρακικής,[3] και μιας γλώσσας που πιθανόν παρουσιάζει συγγένεια με την ετρουσκική.[4] Τα ευρήματα αυτά αποδεικνύουν ότι το σχήμα των γραμμάτων και ο τρόπος γραφής δεν σχετίζονται άμεσα με τη γλώσσα την οποία καλούνται να αποδώσουν. Το ίδιο σύστημα γραφής στην πραγματικότητα μπορεί να προσαρμοστεί και να λειτουργήσει ικανοποιητικά, με τις κατάλληλες τροποποιήσεις, σε διαφορετικές γλώσσες. Έτσι, όταν δημιουργείται ή επιλέγεται ένα σύστημα γραφής από τους ομιλητές μια γλώσσας, αυτό ακολουθεί μια διαδικασία προσαρμογής στο συγκεκριμένο γλωσσικό περιβάλλον, η οποία ενδεχομένως περιλαμβάνει εισαγωγή νέων σχημάτων γραμμάτων, διαφοροποίηση των ήδη υπαρχόντων σχημάτων, ή εξοβελισμό άλλων που είναι περιττά στη συγκεκριμένη γλώσσα. Η επιλογή της γραφής, ο τρόπος προσαρμογής της, η εγκατάλειψη και η αντικατάστασή της με ένα άλλο σύστημα γραφής εξαρτώνται από οικονομικούς, πολιτικούς, κοινωνικούς και γλωσσικούς παράγοντες, οι οποίοι δεν είναι πάντα δυνατόν να προσδιοριστούν.

Ενώ τα μη αλφαβητικά συστήματα γραφής στον ελλαδικό χώρο ήταν [5] δεν προέκυψε ως εξέλιξη [9] αυτών των προηγούμενων συστημάτων γραφής [7]. Σε αντίθεση με τις προηγούμενες συλλαβικές γραφές, το νέο είδος γραφής ήταν ένα αλφάβητο, στο οποίο υπάρχει αντιστοιχία φθόγγου και σχήματος γράμματος και προήλθε από το λεγόμενο «φοινικικό» αλφάβητο. Ο Naveh[6]ορίζει ως «φοινικικό» το αλφάβητο των 22 γραμμάτων με φορά από δεξιά προς τα αριστερά που εμφανίστηκε στην περιοχή της σημερινής Συρίας και Παλαιστίνης περίπου το 1050 π.Χ. και προέκυψε από την προγενέστερη σημιτική ή πρωτοχαναανιτική γραφή (17ος–15ος αιώνας π.Χ.).
διαδοχικά και το κάθε νέο σύστημα αποτελούσε τελειοποίηση του προηγούμενου, η αλφαβητική γραφή

Η προέλευση του ελληνικού από το φοινικικό αλφάβητο δεν μπορεί να αμφισβητηθεί. Τα περισσότερα ονόματα των γραμμάτων του ακροφωνικού αρχαίου ελληνικού αλφαβήτου είναι μη ελληνικές άκλιτες λέξεις, οι οποίες προέρχονται από τα αντίστοιχα ονόματα των γραμμάτων του φοινικικού αλφαβήτου. Επίσης, η αλφαβητική γραφή προϋπήρχε στην περιοχή της συροπαλαιστινιακής ακτής και είχε ήδη εξελιχθεί και σταθεροποιηθεί σ’ αυτό που αποκαλείται φοινικικό αλφάβητο, αφού χρησιμοποιήθηκε για την απόδοση των σημιτικών γλωσσών της περιοχής, πολύ πριν από την εμφάνιση των πρώτων ελληνικών αλφαβητικών επιγραφών. Τα πρώτα δείγματα του ελληνικού αλφαβήτου προέρχονται από τον 8ο αιώνα π.Χ. και μέχρι σήμερα δεν υπάρχουν αρχαιολογικά και επιγραφικά ευρήματα, τα οποία να επιβεβαιώνουν τη χρήση της αλφαβητικής γραφής πριν από αυτό το χρονικό όριο.

Στην έλλειψη αρχαιολογικών και επιγραφικών ευρημάτων πριν από τον 8ο αιώνα π.Χ. προστίθεται και η αντίληψη των αρχαίων Ελλήνων για την ανατολική, φοινικική προέλευση του αλφαβήτου τους, τόσο μέσα από λογοτεχνικές όσο και μέσα από επιγραφικές μαρτυρίες. Η πρώτη λογοτεχνική μαρτυρία για τη φοινικική προέλευση του αλφαβήτου, τα φοινικήια γράμματα, απαντά στον Ηρόδοτο (5.58.1–3), ο οποίος υποστηρίζει ότι το αλφάβητο εισήγαγαν οι Φοίνικες και πήρε την οριστική του μορφή μετά από μακρόχρονη εξελικτική διαδικασία προσαρμογής στην ελληνική γλώσσα, προσδιορίζοντας μάλιστα ότι οι αλλαγές αυτές αφορούσαν την προφορά (φωνή) και τη σειρά (ῥυθμός) των γραμμάτων του φοινικικού αλφαβήτου 39. Εκτός από τις λογοτεχνικές πηγές, η σύνδεση του ελληνικού αλφαβήτου με το φοινικικό ενισχύεται και από τις αρχαιότερες μαρτυρίες των λέξεων με θέμα ποινικ– (ποινικήια, ποινικάζεν και ποινικαστάς) σε επιγραφές του 5ου αιώνα π.Χ. από την Κρήτη, που παραπέμπουν στα φοινικήια (ποινικήια) γράμματα και στην ιδιότητα του γραφέα των φοινικικών γραμμάτων(ποινικαστής=φοινικαστής).[7]

Πολλοί μελετητές έχουν προσπαθήσει να ερμηνεύσουν την απουσία οποιουδήποτε επιγραφικού ευρήματος σε μια περίοδο τεσσάρων περίπου αιώνων και να δώσουν απαντήσεις στα ζητήματα που σχετίζονται με το ελληνικό αλφάβητο, όπως η χρονολογία της εισαγωγής του, ο τρόπος διασποράς του σε μια μεγάλη γεωγραφική περιοχή και οι λόγοι που οδήγησαν στην υιοθέτησή του. Οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά είναι συχνά θέμα ερμηνείας των επιγραφικών και αρχαιολογικών δεδομένων με βάση τα ευρήματα.

Όσοι δίνουν έμφαση στη «σιωπή των ευρημάτων» (argumentum ex silentio), στην έλλειψη δηλαδή οποιασδήποτε γραπτής μαρτυρίας από τον 12ο έως τον 8ο αιώνα π.Χ., ερμηνεύουν αυτήν την απουσία ως εξαφάνιση της γραφής και τοποθετούν την επανεμφάνισή της στον 8ο αιώνα π.Χ. ή λίγο νωρίτερα. Η ασυνέχεια της εξελικτικής διαδικασίας στη διαδοχή των γραφών στον ελλαδικό χώρο, σε συνδυασμό με το κενό διάστημα από τα τελευταία κείμενα σε Γραμμική Β μέχρι την εμφάνιση των πρώτων αλφαβητικών επιγραφών, συνηγορούν στο ότι η έλλειψη ενεπίγραφων αντικειμένων δεν είναι τυχαία αλλά σημαίνει πιθανή διακοπή κάθε γραπτής δραστηριότητας για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η θεωρία αυτή ενισχύεται και από την κατάρρευση των μυκηναϊκών ανακτόρων τον 12ο αιώνα π.Χ. και τις αλλαγές που ακολούθησαν στην οικονομική και κοινωνική οργάνωση, των οποίων αποτέλεσμα θα μπορούσε να είναι η εξαφάνιση της γραφής σε μια περίοδο που χαρακτηριζόταν, κυρίως κατά τον 11ο και 10ο αιώνα π.Χ., από την εσωστρέφεια και την επιστροφή σε μια οικονομία αυτάρκειας και σε μικρότερους κοινωνικούς σχηματισμούς.[8] Από τον 10ο αιώνα π.Χ. αρχίζουν να αναπτύσσονται και πάλι οι εμπορικές δραστηριότητες διαμορφώνοντας σταδιακά τον πολιτισμό των γεωμετρικών και πρώιμων αρχαϊκών χρόνων. Σ’ αυτή τη φάση των επαφών με την ανατολική Μεσόγειο, ανάμεσα στα στοιχεία, τις ιδέες και τις τεχνικές που υιοθετήθηκαν, εντάσσεται και η εισαγωγή της αλφαβητικής γραφής.

Σε αντίθεση με την παραπάνω άποψη, άλλοι μελετητές θεωρούν τυχαία την έλλειψη επιγραφικών ευρημάτων και τοποθετούν την εισαγωγή του αλφαβητικού συστήματος γραφής πριν από τον 8ο αιώνα π.Χ. Ο Naveh[9] υποστηρίζει ότι το ελληνικό αλφάβητο παρουσιάζει ομοιότητες με την προγενέστερη του φοινικικού αλφαβήτου πρωτοχαναανιτική γραφή και επομένως υιοθετήθηκε πριν από τα μέσα του 11ου αιώνα π.Χ. αλλά τα παλαιογραφικά κριτήρια δεν είναι αρκετά για να αποδειχθεί μια τόσο πρώιμη υιοθέτηση, αφού η εξέλιξη των σημιτικών αλφαβήτων δεν είναι καταγεγραμμένη με ακρίβεια. Θεωρίες υιοθέτησης ακόμα νωρίτερα από τον 11ο αιώνα π.Χ., όπως αυτή του Bernal,[10] που υποστηρίζει μια χρονολογία πολύ πριν από το 1400 π.Χ., είναι ακραίες, αφού μέχρι τον 12ο αιώνα π.Χ. στον ελλαδικό χώρο ήταν σε χρήση η Γραμμική Β και πιθανότατα δεν υπήρχε ανάγκη για ένα παράλληλο σύστημα γραφής, ενώ και τα επιγραφικά και αρχαιολογικά ευρήματα δεν επιβεβαιώνουν αυτές τις απόψεις.

Περισσότερο πιθανό φαίνεται η υιοθέτηση του αλφαβητικού συστήματος γραφής να έγινε λίγο νωρίτερα από την εμφάνιση των πρώτων αλφαβητικών ευρημάτων στον ελλαδικό χώρο, ίσως τον 9ο αιώνα π.Χ., [11]  γεγονός που θα αιτιολογούσε τη διασπορά των πρώτων αλφαβητικών επιγραφών, την ύπαρξη διαφορετικών τοπικών αλφαβήτων, τη σχετικά τελειοποιημένη μορφή του αλφαβήτου και της γλώσσας και τη χρήση της γραφής σε έμμετρες συνθέσεις. Τα επιγραφικά και αρχαιολογικά δεδομένα αποδεικνύουν ότι σε πολλές περιοχές του ελλαδικού χώρου, από την Αττική, την Εύβοια, τις Πιθηκούσσες στην Ιταλία, τη Μακεδονία και την Κρήτη, από τον 8ο αιώνα π.Χ. και εξής, σχεδόν ταυτόχρονα, εμφανίζονται επιγραφές γραμμένες σε τοπικά αλφάβητα, που μαρτυρούν εξοικείωση με το αλφαβητικό σύστημα γραφής και συνηγορούν στην ύπαρξη ενός προγενέστερου σταδίου εξέλιξης και προσαρμογής του αλφαβήτου στην ελληνική γλώσσα και στις τοπικές διαλέκτους.

Ο τόπος υιοθέτησης του φοινικικού αλφαβήτου και ο τρόπος διάδοσής του στον ελλαδικό χώρο παραμένει ένα ανοιχτό ζήτημα της έρευνας. Στην πραγματικότητα ο μηχανισμός δημιουργίας και μετάδοσης ενός συστήματος γραφής παραμένει αινιγματικός όχι μόνο για το ελληνικό αλφάβητο αλλά και για άλλα συστήματα γραφής στην αρχαιότητα. Ωστόσο, το ενδιαφέρον των μελετητών για τη μετάδοση της αλφαβητικής γραφής στον ελλαδικό χώρο είναι ιδιαίτερο, ίσως επειδή είναι η πρώτη γραφή που δεν ήταν αποκλειστικό προνόμιο μιας κλειστής τάξης γραφέων και αξιωματούχων, διαδόθηκε πολύ γρήγορα σε αρκετές περιοχές του αρχαίου κόσμου, και αποτελεί ακόμα και σήμερα, μετά την παρέλευση τόσων αιώνων, το πιο διαδεδομένο σύστημα γραφής. Το απλό σύστημα λειτουργίας του αλφαβήτου, η εύκολη απομνημόνευση και εκμάθηση των πολύ λίγων συμβόλων, σε σχέση με κάθε άλλο σύστημα γραφής, η ευελιξία και η προσαρμοστικότητά του σε διαφορετικές γλώσσες οδήγησε στην ταχεία εξάπλωση και την υιοθέτηση της αλφαβητικής γραφής από πολλούς λαούς που δεν μιλούσαν την ίδια γλώσσα. Έτσι, στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου εμφανίζονται πολλά αλφάβητα, το ελληνικό, το αραμαϊκό, το εβραϊκό, το λυδικό, το φρυγικό, το καρικό, το ετρουσκικό, το λατινικό, τα οποία προέκυψαν από το φοινικικό ή και σε δεύτερη φάση από το ελληνικό αλφάβητο [11a, 11b].

Οι διαπιστωμένες αρχαιολογικά επαφές Ελλήνων και Φοινίκων ήδη από τον 10ο αιώνα π.Χ. αποτελούν την απαραίτητη προϋπόθεση για τη γνωριμία και την υιοθέτηση του νέου συστήματος γραφής από τους Έλληνες. Οι εμπορικές επαφές των δύο λαών ίσως είναι ικανές για τη μετάδοση του αλφαβήτου, χωρίς να απαιτείται ούτε η μακροχρόνια συνύπαρξη σε μια ορισμένη περιοχή ούτε η ύπαρξη μιας δίγλωσσης κοινότητας, όπως η Αλ-Μίνα στη βόρεια Συρία, που είχε προταθεί από πολλούς μελετητές αλλά στην οποία τελικά δεν επιβεβαιώνεται η διαρκής ελληνική παρουσία με την έννοια της μόνιμης εγκατάστασης. Το πυκνό εμπορικό δίκτυο της εποχής μέσα από τους θαλάσσιους δρόμους της Μεσογείου προσέφερε και αφορμή για πολιτισμικές ανταλλαγές, ανάμεσα στις οποίες ήταν και το αλφάβητο.

Ο εντοπισμός του ακριβούς τόπου υιοθέτησης του αλφαβήτου μάλλον δεν είναι εφικτός, τουλάχιστον με τα σημερινά αρχαιολογικά και επιγραφικά δεδομένα. Ευκολότερα όμως εντοπίζονται οι περιοχές εκείνες με το πρωιμότερο αλφάβητο, το οποίο εμφανίζει τις περισσότερες ομοιότητες με το πρότυπο φοινικικό, και διατηρεί γράμματα που δεν υπάρχουν σε άλλα τοπικά ελληνικά αλφάβητα. Οι περιοχές αυτές, αν δεν είναι ο χώρος υιοθέτησης, αποτελούν τουλάχιστον τις περιοχές, όπου για πρώτη φορά χρησιμοποιήθηκε η νέα γραφή. Ανάμεσα στα μέρη που έχουν προταθεί (Ρόδος, Θήρα, Κύπρος, Αλ Μίνα), θεωρητικά η Κρήτη αποτελεί ίσως το ιδανικό μέρος για την υιοθέτηση του αλφαβήτου:[12] έχει διαπιστωμένες αρχαιολογικά σχέσεις με τους Φοίνικες και ορισμένα χαρακτηριστικά του τοπικού αλφαβήτου της παραπέμπουν στα αρχικά σχήματα γραμμάτων του φοινικικού αλφαβήτου (σχήμα γραμμάτων πλησιέστερο στο φοινικικό, απουσία συμπληρωματικών γραμμάτων Φ, Χ, Ψ, χρήση του Μ=σαν αντί του σίγμα).

Η ανάγκη για την υιοθέτηση της αλφαβητικής γραφής αποτελεί επίσης ένα ζητούμενο της έρευνας. Ενδεχομένως το αλφάβητο χρησιμοποιήθηκε αρχικά για να εξυπηρετήσει τις πρακτικές ανάγκες ενός οικονομικού συστήματος παραγωγής, εμπορίας και διακίνησης αγαθών, όπως μαρτυρεί η πρώιμη χρήση σημείων κεραμέως και εμπορικών συμβόλων σε αμφορείς.[13] Το κοινό στοιχείο των πρώτων σωζόμενων αλφαβητικών επιγραφών είναι ότι πρόκειται για ιδιωτικές επιγραφές, ενώ πρώτα δείγματα δημόσιων επιγραφών συνιστούν οι νομικές επιγραφές της Κρήτης, οι οποίες χρονολογούνται στον 7ο αιώνα π.Χ. Οι ιδιωτικές επιγραφές συνήθως αποτελούν δήλωσης ιδιοκτησίας (γενική ονόματος + εἰμί) [36], ενώ οι πρωιμότερες από αυτές είναι έμμετρες (η οινοχόη του Διπύλου [34a, 34b, 34c, 34d], το ποτήρι του Νέστορα [20a, 20b, 20c], ο σκύφος του Ακεσάνδρου [35]). Οι πρώτες έμμετρες επιγραφές, χαραγμένες σε συμποτικά αγγεία, υποδηλώνουν ότι η γραφή έπαιζε κάποιο ρόλο σε συμποτικά περιβάλλοντα και φανερώνουν τη διάθεση αστεϊσμού μέσα από τον λόγο κατά τη διάρκεια του συμποσίου, αλλά δεν αποδεικνύουν ότι η αιτία υιοθέτησης του αλφαβήτου ήταν η καταγραφή έμμετρων ποιητικών συνθέσεων.[14] Τα ευρήματα αυτά είναι τυχαία και δεν είναι γνωστό αν και κατά πόσον αποτελούσαν διαδεδομένη επιγραφική συνήθεια της εποχής. Τουλάχιστον όμως επιβεβαιώνουν τη διασπορά του αλφαβήτου σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο ήδη από τον 8ο αιώνα π.Χ., τη σύνδεσή του με κοινωνικές δραστηριότητες και τη χρήση του όχι μόνο για πρακτικούς σκοπούς, αλλά και για τη χάραξη, ίσως και τη σύνθεση, μικρών ποιημάτων.

Χαρακτηριστικό των πρώιμων αρχαϊκών αλφαβήτων, των αλφαβήτων δηλαδή που χρησιμοποιούνται στον ελλαδικό χώρο από τον 8ο έως περίπου τον 4ο αιώνα π.Χ., είναι η ποικιλομορφία τους. Δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί αν αυτά προέκυψαν με εξελικτικές διαφοροποιήσεις από ένα πρωταρχικό αλφάβητο ή αν υπήρχαν εξαρχής κάποια διαφοροποιημένα αλφάβητα. Παρά τις βασικές ομοιότητές τους, έχουν ταυτόχρονα τόσες διαφορές, ώστε περίπου κάθε περιοχή ή πόλη εμφανίζει το δικό της αναγνωρίσιμο αλφάβητο το οποίο ακολουθεί τη δική του εξελικτική πορεία. Πολλοί λόγοι οδηγούν σε λιγότερο ή περισσότερο δραστικές αλλαγές στο αλφάβητο με το πέρασμα των χρόνων, όπως προσαρμογές σε διαλεκτικά στοιχεία, στιλιστικές επιλογές των χαρακτών, πρακτικές ανάγκες, ακόμα και πιθανές δημόσιες παρεμβάσεις από την πόλη. Ωστόσο, η αυστηρή χρήση ενός συγκεκριμένου τοπικού αλφαβήτου σε μια περιοχή, ή για παράδειγμα σε μια μητρόπολη και στην αποικία της, αποτελεί επιλογή της ίδιας της πόλης και ίσως λειτουργεί και ως στοιχείο της πολιτικής και εθνικής της ταυτότητας.[15]

Για την κατανόηση και ερμηνεία της λειτουργίας των τοπικών αρχαϊκών αλφαβήτων του ελληνικού κόσμου, έχουν γίνει αρκετές απόπειρες ταξινόμησης και κατηγοριοποίησης. Αρχικά ο Adolph Kirchhoff[16] ταξινόμησε τα αρχαϊκά αλφάβητα με κριτήριο τη χρήση των συμπληρωματικών γραμμάτων (Φ, Χ, Ψ) και αποτύπωσε στον χάρτη  14 με διαφορετικά χρώματα τις τέσσερις κατηγορίες που προέκυψαν: πράσινο για τις περιοχές χωρίς συμπληρωματικά γράμματα (δωρικά νησιά νότιου Αιγαίου: Κρήτη, Θήρα, Μήλος)· μπλε για τις περιοχές της ανατολικής ομάδας, το οποίο διακρίνεται σε βαθύ μπλε (όταν χρησιμοποιούνται και τα τρία συμπληρωματικά γράμματα: Κόρινθος, Μέγαρα, Ρόδος, Χίος, Κέρκυρα, Λευκάδα, δυτική Μικρά Ασία, Μακεδονία κλπ.) και σε ανοιχτό μπλε (όταν χρησιμοποιούνται μόνο τα δύο πρώτα: Αττική, Αίγινα, Πάρος, Νάξος, Δήλος, Σίφνος, Θάσος κλπ.)· και κόκκινο για τις περιοχές της δυτικής ομάδας (Θεσσαλία, Εύβοια, Βοιωτία, Φωκίδα, Λοκρίδα, υπόλοιπη Πελοπόννησος, Κεφαλλονιά, Κάτω Ιταλία, Σικελία, Λυκία κλπ.). Η Margherita Guarducci ανέλυσε περισσότερο τις διαφορές των αρχαϊκών αλφαβήτων δίνοντας και ένα συνοπτικό πίνακα με σχήματα γραμμάτων. Η πολύ πιο συστηματική όμως και αναλυτική κατάταξη σε πίνακα των γραμμάτων όλων των αρχαϊκών αλφαβήτων από τη Lilian Jeffery [54]κατέδειξε ότι οι διαφορές των αλφαβήτων δεν περιορίζονται μόνο στα συμπληρωματικά γράμματα αλλά είναι πολύ πιο σύνθετες. Η αναλυτική αυτή κατηγοριοποίηση της Jeffery επέτρεψε την υπό προϋποθέσεις απόδοση μιας επιγραφής σε συγκεκριμένη περιοχή ανάλογα με το αλφάβητό της. Εντούτοις, ανάλογη αναλυτική μελέτη για τα αλφάβητα μετά την κλασική εποχή δεν έχει γίνει ακόμα, παρά το γεγονός ότι τόσο ο Larfeld όσο και η Guarducci[17] προσφέρουν ενδεικτικούς πίνακες για την εξέλιξη των σχημάτων των γραμμάτων του αλφαβήτου. Οι διαφοροποιήσεις όμως ιδιαίτερα μετά το τέλος της ελληνιστικής περιόδου είναι πολύ περισσότερες. Η τέτοιου είδους κατηγοριοποίηση του ελληνικού αλφαβήτου κατά πόλεις και περιοχές είναι ιδιαίτερα σημαντική, γιατί επιτρέπει την κατά προσέγγιση χρονολόγηση των επιγραφών με κριτήριο την εξέλιξη και τις διαφοροποιήσεις των σχημάτων των γραμμάτων σε συνδυασμό με άλλα παλαιογραφικά χαρακτηριστικά.

Η ουσιαστική διαφορά του ελληνικού από το συμφωνικό φοινικικό αλφάβητο, το οποίο είχε γράμματα μόνο για τα σύμφωνα και προϋπέθετε γνώση της γλώσσας για να συμπληρωθούν τα φωνήεντα ανάλογα με τα συμφραζόμενα, ήταν η προσθήκη των φωνηέντων ή μάλλον η αλλαγή της φωνητικής αξίας ορισμένων σχημάτων του φοινικικού αλφαβήτου από συμφωνική σε φωνηεντική. Έτσι, προέκυψαν τα φωνήεντα στο ελληνικό αλφάβητο (Α από το aleph, Ε από το he, Ι από το yod, Ο από το ayin και Υ από το waw) και δημιουργήθηκε μία γραφή που αποδίδει πολύ πιο πιστά από όλες τις προηγούμενες την ελληνική γλώσσα, εξυπηρετώντας ουσιαστικά το κλιτικό της σύστημα. Υπάρχει η άποψη ότι ορισμένα γράμματα είχαν ήδη αποκτήσει φωνηεντική αξία και στο φοινικικό αλφάβητο ή ότι ορισμένες από τις λαρυγγικές παύσεις ακούγονταν ως φωνήεντα από τους ομιλητές της ελληνικής γλώσσας. Ωστόσο, η παγίωση και η ευρεία χρήση των φωνηέντων ήταν χαρακτηριστικό του ελληνικού αλφαβήτου. Η αντιστοιχία βέβαια μεταξύ σχημάτων και φθόγγων δεν ήταν απόλυτη αλλά οι κατά τόπους βελτιώσεις και τροποποιήσεις είχαν στόχο την επίλυση συγκεκριμένων προβλημάτων και τη σταδιακή τελειοποίηση του αλφαβήτου. Για παράδειγμα σε ορισμένα από τα αρχαϊκά αλφάβητα δεν υπάρχε διάκριση μεταξύ μακρών και βραχέων φωνηέντων και συχνά το ίδιο σχήμα αντιστοιχεί σε περισσότερους φθόγγους (π.χ. το σχήμα Ο απέδιδε, ανάλογα με τα συμφραζόμενα, το βραχύ και το μακρό ο και το ου· το Ε αντιστοιχούσε στο ε, στο η και στο ει· το σχήμα F σε ορισμένες περιοχές απέδιδε το ημίφωνο δίγαμμα αλλά και το σύμφωνο β).

Ορισμένες τροποποιήσεις στο φοινικικό αλφάβητο ήταν απαραίτητες για την προσαρμογή του στην ελληνική γλώσσα.[18]  Έτσι, από το φοινικικό waw (F) προέκυψαν το ύψιλον και το δίγαμμα, το οποίο είχε διαφορετικό σχήμα στα διάφορα τοπικά αλφάβητα και σταδιακά εγκαταλείφθηκε. Τροποποιήσεις έγιναν και στα συριστικά σύμφωνα του φοινικικού αλφαβήτου, τα οποία δεν ήταν όλα απαραίτητα στην ελληνική γλώσσα και η χρήση τους ήταν πολύ διαφοροποιημένη στα τοπικά αλφάβητα. Στις περισσότερες περιοχές διατηρείται το φοινικικό shin (=Σ) ως σίγμα, ενώ σε ορισμένα τοπικά αλφάβητα χρησιμοποιείται το tsade (Μ=σαν) αντί του σίγμα. Το samek () χρησιμοποιήθηκε ως σχήμα σε ορισμένες περιοχές για να αποδώσει το ζήτα, ενώ αργότερα απέκτησε τη φωνητική αξία του ξι. Σε ορισμένα τοπικά αλφάβητα προστέθηκαν τα λεγόμενα συμπληρωματικά γράμματα (Φ, Χ, Ψ), που δεν υπήρχαν στο φοινικικό, των οποίων η χρήση επεκτάθηκε σταδιακά και στα υπόλοιπα αλφάβητα. Γενικά, θεωρείται ότι αυτή η προσθήκη έγινε σε στάδιο μεταγενέστερο της υιοθέτησης και γι’ αυτόν τον λόγο τα αλφάβητα χωρίς τα συμπληρωματικά γράμματα θεωρούνται πρωιμότερα.

Καθώς η γραφή είναι μια δυναμική και εξελικτική διαδικασία, το αλφάβητο από τον 8ο έως τον 4ο αιώνα μ.Χ. πέρασε από πολλά εξελικτικά στάδια, η μελέτη των οποίων παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για τη χρονολόγηση των επιγραφών και γενικότερα για τον αλφαβητισμό στην αρχαία ελληνική κοινωνία. Για την ακριβέστερη χρονολόγηση των επιγραφών αυτών χρειάζεται εξειδικευμένη παρατήρηση των λεπτομερειών του κάθε αλφαβήτου κατά περιοχή και οπωσδήποτε η συνεξέταση των αρχαιολογικών δεδομένων.

Τα αρχαϊκά αλφάβητα είναι αμέσως αναγνωρίσιμα λόγω των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών τους: φορά των γραμμάτων επί τα λαιά (σπανιότερα ες ευθύ) ή βουστροφηδόν για πολύστιχα κείμενα, χαρακτηριστικά σχήματα γραμμάτων, στίξη συνήθως με στιγμές σε κάθετη διάταξη ή κάθετη κεραία η οποία συχνά χωρίζει λέξεις ή ομάδες λέξεων. Σταδιακά μέχρι και τον 4ο αιώνα π.Χ., ανάλογα με την περιοχή, εγκαταλείπεται η επί τα λαιά και η βουστροφηδόν φορά γραφής, όπως και ορισμένα αρχαϊκά γράμματα (το δίγαμμα, το κόππα και το σαν), και παρατηρούνται αλλαγές στα σχήματα των γραμμάτων, τα οποία γίνονται ομοιόμορφα με μικρές διαφοροποιήσεις σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο, χωρίς τις επιμέρους διαφορές των αρχαϊκών αλφαβήτων. Η εξέλιξη αυτή οφείλεται στη σταδιακή εξάπλωση του ιωνικού αλφαβήτου το οποίο και υιοθέτησαν οι ελληνικές πόλεις, εγκαταλείποντας τα τοπικά αρχαϊκά αλφάβητα. Μάλιστα στην Αθήνα η αλλαγή αυτή καθιερώθηκε και επισήμως για τα δημόσια κείμενα με ψήφισμα της Εκκλησίας του Δήμου μετά από πρόταση του ρήτορα Αρχίνου, όταν επώνυμος άρχων ήταν ο Ευκλείδης (403/2 π.Χ.). Αυτό το αλφάβητο, γνωστό ως «ευκλείδειο», επεκτάθηκε σε ολόκληρο τον ελλαδικό χώρο και σταδιακά αντικατέστησε τα προηγούμενα τοπικά αλφάβητα μέχρι τα μέσα ή το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ. Δεν σώζονται επίσημες αποφάσεις από άλλες πόλεις, όπως το ψήφισμα του Αρχίνου, αλλά είναι πολύ πιθανόν η καθιέρωση του νέου αλφαβήτου να έγινε με παρόμοιο τρόπο, τουλάχιστον όσον αφορά τις δημόσιες επιγραφές των οποίων η χάραξη ήταν έργο της επίσημης πολιτείας. Με την υιοθέτηση του «ευκλείδειου» αλφαβήτου κατά το τέλος περίπου της κλασικής εποχής και μέχρι το τέλος της ελληνιστικής εποχής το αλφάβητο διακρίνεται και πάλι από συγκεκριμένα και διακριτά χαρακτηριστικά:[19] η φορά γραφής είναι ες ευθύ, τα σχήματα και το μέγεθος των γραμμάτων είναι ομοιόμορφα, εμφανίζονται συμπιλήματα γραμμάτων και εγκαταλείπεται η συχνή στίξη μεταξύ των λέξεων, η οποία χρησιμοποιείται πλέον μόνο για μεγαλύτερα νοηματικά σύνολα. Προς το τέλος της εποχής αρχίζουν οι κεραίες των γραμμάτων να καμπυλώνουν και στα άκρα των κεραιών εμφανίζονται ακρέμονες (apices) ή μικρές απολήξεις. Από την ρωμαϊκή εποχή έως και τους πρώτους μεταχριστιανικούς χρόνους τα παραπάνω γενικά χαρακτηριστικά είναι σταθερά αλλά εμφανίζονται και ορισμένες στιλιστικές επεμβάσεις που χωρίς να αλλάζουν καθοριστικά εντούτοις διαφοροποιούν το σχήμα των γραμμάτων: μηνοειδή σχήματα γραμμάτων, ανοιχτό σχήμα του Ω με τη μεταγενέστερη μικρογράμματη μορφή του, σχήματα μερικών γραμμάτων γωνιώδη, ρομβοειδή ή τετραγωνισμένα, διακοσμήσεις στις κεραίες (π.χ. σπειροειδή και καμπύλα διακοσμητικά στοιχεία σε εσωτερικές κεραίες), αισθητή αύξηση των συμπιλημάτων γραμμάτων και συντομογραφίες. Ωστόσο, παρά τα γενικά αυτά χαρακτηριστικά του αλφαβήτου, τα παλαιογραφικά χαρακτηριστικά της ύστερης περιόδου δεν έχουν μελετηθεί διεξοδικά, για να είναι διακριτά τα εξελικτικά στάδια του αλφαβήτου. Μετά τον 3ο αιώνα μ. Χ. δεν φαίνεται να υπάρχει μια σταθερή εξέλιξη του σχήματος των γραμμάτων αλλά αντίθετα η τάση να χρησιμοποιούνται διαφορετικά σχήματα για το ίδιο γράμμα στην ίδια επιγραφή.[20]

Το κείμενο μιας αρχαίας επιγραφής γραφόταν με κεφαλαία γράμματα, συνεχόμενα, χωρίς κενά μεταξύ των λέξεων και μεταξύ των στίχων του κειμένου. Αρχικά, δεν ήταν αναγκαίο να συμπίπτει το τέλος της λέξης με το τέλος του στίχου, ούτε να τηρείται ο συλλαβισμός στον χωρισμό των λέξεων, με αποτέλεσμα συχνά να χωρίζεται η λέξη στο σημείο όπου δεν αρκεί η επιφάνεια για τη χάραξη του επόμενου γράμματος, το οποίο χαράσσεται στον επόμενο στίχο.

Η στίξη των κειμένων και ο χωρισμός των λέξεων δεν είχαν τον ρόλο που έχουν σε ένα σημερινό κείμενο και πέρασαν από διάφορα εξελικτικά στάδια. Στις πρώιμες επιγραφές δεν φαίνεται να υπάρχει ένας ομοιόμορφος τρόπος χρήσης των σημείων στίξης. Υπάρχουν επιγραφές με στίξη μετά από κάθε λέξη, άλλες πιο αραιά και άλλες χωρίς καθόλου στίξη. Αρχικά, χρησιμοποιούνται σημεία στίξης (π.χ. δύο ή περισσότερες στιγμές σε κάθετη διάταξη, μία κάθετη κεραία, ανοιχτό ημικύκλιο και αργότερα άλλα σύμβολα, όπως κλεψύδρα, φύλλο κισσού κλπ.) μετά από κάθε λέξη ή μικρό λεκτικό σύνολο (π.χ. άρθρο και ουσιαστικό) πιθανόν ως κατάλοιπα από το φοινικικό συμφωνικό αλφάβητο, στο οποίο ήταν αναγκαίο να δηλωθεί το τέλος της λέξης, το οποίο όμως ήταν εμφανές στην ελληνική γλώσσα από την κατάληξη. Αυτή η συχνή στίξη ουσιαστικά δεν ισοδυναμεί με το σημερινό κενό, το κόμμα ή την τελεία, αλλά περισσότερο σηματοδοτεί το τέλος λέξης ή μικρών λεκτικών συνόλων, χωρίς να είναι βέβαιο αν βοηθούσε στην ανάγνωση. Σταδιακά, τα σημεία στίξης εμφανίζονταν στο τέλος μεγαλύτερων νοηματικών ενοτήτων, επισημαίνοντας την αλλαγή νοήματος. Η αλλαγή αυτή σημειωνόταν επίσης με κενό στο τέλος του στίχου ή με κενό ενός ολόκληρου στίχου. Με αυτόν τον τρόπο γινόταν κάποιας μορφής παραγραφοποίηση. Σε μεγαλύτερα πολύστιχα κείμενα που γράφονταν συνήθως σε τοίχους ενός κτιρίου και όχι σε στήλες με συγκεκριμένο και σχετικά μικρό πλάτος, το κείμενο ακολουθούσε τη διάταξη του παπυρικού κειμένου, δηλαδή γραφόταν σε κάθετες στήλες με ορισμένο σταθερό πλάτος, οι οποίες χωρίζονταν μεταξύ τους με μικρό κενό πλάτους ενός, δύο ή και περισσότερων γραμμάτων.

Το αρχαίο κείμενο χαράσσεται πάνω στη σκληρή επιφάνεια με τρεις διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με τη φορά των γραμμάτων: επί τα λαιά, βουστροφηδόν και ες ευθύ. Οι άλλοι τρόποι που αναφέρονται παρακάτω αφορούν περισσότερο τη στοίχιση και τη διάταξη του κειμένου πάνω στην επιφάνεια. Οι τρόποι διάταξης στην ενεπίγραφη επιφάνεια μπορεί να υπαγορεύονται από τη φύση και τις ιδιαιτερότητες του φορέα γραφής, την εκμετάλλευση του υπάρχοντος χώρου για χάραξη (π.χ. σε έναν κίονα, ένα άγαλμα ή στο ενδιάμεσο ζωγραφικών παραστάσεων ενός αγγείου) ή στιλιστικές επιλογές μιας συγκεκριμένης εποχής και περιοχής.

Επί τα λαιά: το κείμενο της επιγραφής έχει φορά από δεξιά προς τα αριστερά. Αυτή η φορά υπάρχει μόνο σε αρχαϊκές επιγραφές, επειδή πιθανόν είναι ο χαρακτηριστικός τρόπος φοράς των γραμμάτων του φοινικικού αλφαβήτου, τα σχήματα των οποίων υιοθετήθηκαν και για το ελληνικό αλφάβητο. Ωστόσο, ακόμα και την αρχαϊκή εποχή, κείμενα ενός στίχου μπορεί να έχουν φορά είτε επί τα λαιά είτε ες ευθύ. Όταν το κείμενο αποτελείται από περισσότερους στίχους, τότε όλοι χαράσσονται επί τα λαιά (ή συνηθέστερα βουστροφηδόν).

Βουστροφηδόν: η φορά γραφής αλλάζει εναλλάξ σε κάθε στίχο (η λέξη είναι σύνθετη από το βοῦς + στρέφειν και σημαίνει τον τρόπο που στρέφουν τα βόδια στο όργωμα του χωραφιού).[21] Η βουστροφηδόν φορά γίνεται αμέσως αντιληπτή, γιατί, εκτός από κάποια γράμματα που είναι απολύτως συμμετρικά ή κλειστά (π.χ. Ι, Ο, Θ, Τ), τα υπόλοιπα (π.χ. Β, Γ, Ε, Κ, Ν) χαράσσονται αντίστροφα, γεγονός που βοηθά τον αναγνώστη να παρακολουθήσει τη φορά του κειμένου. Η βουστροφηδόν φορά ίσως είχε πρακτική χρησιμότητα σε μνημειακές επιγραφές πάνω σε τοίχους κτιρίων, όπου το κείμενο εκτεινόταν σε μεγάλη επιφάνεια και η πρώτη σειρά του κειμένου είχε πάντοτε φορά επί τα λαιά, σηματοδοτώντας έτσι την αρχή του. Η χρησιμότητα αυτή μάλλον δεν είχε καμία πρακτική αξία για τη χάραξη κειμένων μικρότερου μεγέθους π.χ. πάνω σε στήλες, όστρακα, αγγεία κλπ. Ίσως η σύμβαση αυτή θεωρήθηκε αναπόσπαστο στοιχείο της λειτουργίας της γραφής και με το πέρασμα των αιώνων σταδιακά άλλαξε.

Ες ευθύ: φορά γραφής από αριστερά προς τα δεξιά, όμοια με τον σημερινό τρόπο γραφής. Φαίνεται ότι η επί τα λαιά και η ες ευθύ φορά γραφής συνυπήρξαν ήδη από την αρχή της υιοθέτησης του αλφαβήτου, γιατί σώζονται πρώιμες επιγραφές ενός στίχου με φορά και ες ευθύ. Η ες ευθύ φορά επικράτησε σε όλες τις περιοχές του ελληνικού κόσμου ως αποκλειστική φορά γραφής μέχρι το τέλος του 4ου αιώνα π.Χ., όταν δηλαδή και υιοθετήθηκε το ενιαίο αλφάβητο.

Τα περισσότερα κείμενα δεν έχουν κάποια ιδιαίτερη διάταξη στην επιφάνεια. Προσαρμόζονται στις διαστάσεις του προς χάραξη χώρου και η συμμετρία τους εξαρτάται από την εποχή, την ικανότητα του χαράκτη και το προς χάραξη αντικείμενο. Εκτός ίσως από τη στοιχηδόν διάταξη που είναι στιλιστική επιλογή και δεν υπαγορεύεται από τον φορέα γραφής, οι υπόλοιποι τρόποι διάταξης της γραφής εξαρτώνται κυρίως από τους περιορισμούς που θέτει το ίδιο το αντικείμενο και η αναγνωσιμότητα της επιγραφής.

Στοιχηδόν: τα γράμματα βρίσκονται σε απόλυτη οριζόντια και κάθετη στοίχιση και ισαπέχουν μεταξύ τους, ενώ παράλληλα έχουν το ίδιο ύψος και πλάτος (εκτός από το στενότερο Ι). Η στοιχηδόν διάταξη αποτελεί στιλιστική επιλογή, καθώς δεν εξυπηρετεί κάποιο άλλο σκοπό. Για να επιτευχθεί η απόλυτη συμμετρία, ο χαράκτης σχεδίαζε οριζόντιες και κάθετες γραμμές στην επιφάνεια προς χάραξη και εντός των σχηματιζόμενων τετραγώνων τοποθετούσε τα γράμματα της επιγραφής. Η στοιχηδόν διάταξη χρησιμοποιείται κυρίως στις αττικές επιγραφές από το τέλος του 6ου ως τις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. αλλά εμφανίζεται και σε άλλες περιοχές, όπως η Δήλος (η οποία ήταν κάτω από αθηναϊκή επιρροή), η Επίδαυρος, η Βοιωτία, οι Δελφοί, η Σάμος. Αυτός ο τρόπος γραφής εγκαταλείφθηκε πιθανόν επειδή επικράτησε ο κανόνας το τέλος της συλλαβής ή της λέξης να συμπίπτει με το τέλος του στίχου, πράγμα που δεν μπορούσε να ελέγξει ο χαράκτης με τη στοιχηδόν γραφή[22], αλλά ίσως και λόγω κόστους, αφού η συγκεκριμένη διάταξη απαιτούσε περισσότερο χώρο για τη χάραξη ενός κειμένου.

Πλινθηδόν: η επιγραφή χαράσσεται περιμετρικά στην άνω επιφάνεια της λίθινης βάσης (ενός πλίνθου) ενός αναθήματος.

Κιονηδόν: η επιγραφή χαράσσεται σε κάθετη διάταξη σε ένα κίονα και εντός των ραβδώσεών του.

Σπειρηδόν: η επιγραφή χαράσσεται με τη μορφή σπείρας ή οφιοειδώς ως κυματιστή γραμμή.

Σπυριδόν: η επιγραφή έχει τη μορφή σπυρίδος (καλάθου) πλατύτερη στο άνω τμήμα και συνεχώς μειούμενη ως το κάτω τμήμα της.

Ες κύκλου σχήμα: σε κυκλικό σχήμα, το οποίο ενίοτε υπαγορεύεται από το σχήμα του φορέα γραφής, π.χ. χάραξη μιας επιγραφής περιμετρικά στην κυκλική βάση ενός αγγείου.

[1] Steele 2013 ̶ 14, 140 ̶ 46.

[2] Για τις ετεοκρητικές, πιθανότατα νομικές επιγραφές αρχαϊκής εποχής σε λίθο, από την Πραισό [44] και τη Δρήρο [42] βλ. Duhoux 1982 και 2007, 247 ̶ 252. Επίσης, βλ. Haggis et al. 2011, 57-58 και εικ. 42, για ευρήματα σε κεραμική από τον Αζοριά, κοντά στην Πραισό, τα οποία αποτελούν ενδείξεις για χρήση της ετεοκρητικής γλώσσας σε μια ευρύτερη περιοχή στην ανατολική Κρήτη.

[3] Για τις αναθηματικές επιγραφές σε κεραμική (6ος αιώνας π. Χ. και εξής) από τη Μεσημβρία (αρχαία Ζώνη) και τη Σαμοθράκη σε ελληνικό αλφάβητο και πιθανότατα θρακική γλώσσα βλ. Brixhe 2006. Στο άρθρο του ο Brixhe αναφέρει και επιγραφές σε λίθο (4ος αιώνας π. Χ.), δύο σε θρακική και μία δίγλωσση, σε ελληνική και θρακική.

[4] Για την επιτύμβια στήλη από τα Καμίνια της Λήμνου (6ος αιώνας π. Χ.) γραμμένη σε χαλκιδικό αλφάβητο και πιθανόν σε μια γλώσσα που έχει κοινή καταγωγή με την ετρουσκική βλ. Bonfante & Bonfante 2002, 61 ̶ 62 [8a, 8b].

[5] Οι Wilson (2009, 542 ̶ 549) και Βουτυράς (2014, 240 ̶ 248) παρουσιάζουν συνοπτικά την εισαγωγή της αλφαβητικής γραφής με τη σχετική βιβλιογραφία.

[7] SEG XXVII 631: ποινικαστάς, ποινικάζεν, IC II.xii.11: ποινικα[– –]. Βλ. και Jeffery & Morpurgo-Davies 1970, για την αναφορά στην ιδιότητα του ποινικαστήστην ενεπίγραφη μίτρα του Σπενσίθιου και Κριτζάς 2010, για τα ποινικήια(γράμματα) σε νομική επιγραφή από την Έλτυνα.

[8] Για τα αρχαιολογικά δεδομένα των «σκοτεινών αιώνων» βλ. Βοκοτόπουλος 2014, 234 ̶ 239.

[9] Naveh 2005, 175 ̶ 186.

[10] Bernal 1987, 1 ̶ 19.

[11] Guarducci 2008, 41 ̶ 42 και Janko 2015.

[13] Ο Papadopoulos (1994) αναφέρει σημεία κεραμέως πριν από την όπτηση (Αττική, Εύβοια, Τορώνη) που χρονολογούνται στην πρώιμη εποχή του σιδήρου. Για τα χαράγματα σε κεραμική του 8ου αιώνα π.Χ. από τη Μεθώνη Πιερίας βλ. Τζιφόπουλος 2012, 307 ̶ 10.

[14] Ο Powell (1989, 321 ̶ 50) υποστηρίζει ότι το αλφάβητο σχεδιάστηκε για την καταγραφή της επικής ποίησης. Βλ. και Teodorsson 2006.

[15] Ο Luraghi (2010, 72–73 και 88) υποστηρίζει ότι τα τοπικά αλφάβητα συνδέονταν με την αρχαϊκή πόλη και με τις τοπικές διαλέκτους και λειτουργούσαν και ως «γλωσσικοί δείκτες» για τα πολιτικά όρια μεταξύ των πόλεων.

[16] Ο Kirchhoff (1877) παραθέτει χάρτη και πίνακα με τα σχήματα γραμμάτων των τοπικών αλφαβήτων. Για πίνακα με τα σχήματα γραμμάτων των τοπικών αλφαβήτων βλ. επίσης Guarducci 2008 και  Jeffery 1990.

[17] Η Guarducci (2008, 110 ̶ 114) παραθέτει τα βασικά σχήματα γραμμάτων για τα αλφάβητα μετά τον 5ο αιώνα π.Χ.

[18] Για τις τροποποιήσεις του φοινικικού αλφαβήτου βλ. Woodard 1997, 133 ̶ 139, Ruijgh 1998 και Slings 1998. Για την προέλευση των συμπληρωματικών γραμμάτων βλ. και Powell 1987.

[19] Για την εξέλιξη του σχήματος των γραμμάτων στην ελληνιστική και ρωμαϊκή περίοδο βλ. McLean, 2002, 40 ̶ 44.

[20] McLean, 2002, 44 και σημ. 13, 14.

[21] Ο Παυσανίας (5.17.6) παραλληλίζει τη βουστροφηδόν γραφή με τον δίαυλο, που ήταν αγώνισμα δρόμου κατά το οποίο ο αθλητής έπρεπε τρέχοντας να διανύσει την απόσταση του σταδίου προς τη μία κατεύθυνση και να επιστρέψει αντίθετα.

[22] McLean 2002, 45 και σημ. 19.