Βωμολοχικές και Αθυρόστομες παροιμίες

Στο Γνωμικολογικόν καταγράφονται μέχρι στιγμής 1800 Ελληνικές Παροιμίες.

Αυτές είναι όλες κι όλες οι Ελληνικές παροιμίες. Δεν είναι και λίγες. Δεν συμπεριλαμβάνονται διάφορες τοπικές παροιμίες που δεν είναι ευρύτερα γνωστές. Π.χ. δεν συμπεριλαμβάνονται Κυπριακές ή Ποντιακές παροιμίες (πάντως υπάρχουν λίγες κι από αυτές).

Επίσης στις 1800 δεν περιλαμβάνονται οι Παροιμιακές φράσεις που παρουσιάζονται ξεχωριστά στο Γνωμικολογικόν.

Τέλος, δεν περιλαμβάνονται στις κυρίως (ούτως ειπείν) ελληνικές παροιμίες οι Βωμολοχικές και οι Αυθαίρετες παροιμίες.

Για να μην σκανδαλιστούν οι σεμνότυφοι και οι ανήλικοι επισκέπτες του Γνωμικολογικού (αλλά και η Google), οι παροιμίες αυτής της ιδιαίτερης κατηγορίας δεν παρουσιάζονται μαζί με  τις άλλες, τις «κανονικές». Γι΄αυτό δημιουργήθηκε στο Γνωμικολογικόν μια νέα σελίδα, αποκλειστικά γι' αυτές:

►► Αθυρόστομες παροιμίες

Βρακοπαροιμίες

Βρακοπαροιμίες:
♦ Τα μεταξωτά βρακιά θέλουν και επιδέξιους κώλους.
♦ Άδουλος, δουλειά δεν έχει, το βρακί του λύν’ και δένει.
♦ Άβρακος έβαλε βρακί, σε κάθε πόρτα το έδειχνε.
♦ Άμαθος βρακί εφόρει, κάθε πάτημα το εθώρει.
♦ Βρακί δεν έχει ο κώλος μας, γαρίφαλο στ’ αυτί μας.
♦ Άβρακος βρακί δεν είχε, το ‘βαλε και χέστηκε.
♦ Που γραψ’ ο Θεός ξεβράκωτο, ποτέ βρακί δε βάζει.
♦ Ώσπου να βγάλει το ‘να βρακί, κατουράει τ’ άλλο.
♦ Της νοικοκυράς ο άντρας από τα βρακιά του φαίνεται.
♦ Ένα βρακί δυο κώλους δε χωρεί.
♦ Μάτια μου και τι σου πιάνει, το βρακί το τουλοπάνι.
♦ Στον πόρδο μη θαρρεύεσαι και χέσεις το βρακί σου.

Παροιμιακές φράσεις:
♦ Είναι κώλος και βρακί.
♦ Βρακί δεν είχε να φορέσει.
♦ Τον έχει στο βρακί της.
♦ Δεν είν’ βρακί, μόν’ είν’ βρακόπανο. (επί ταυτολογίας)


Και ένας αφορισμός:

♦ Η φιλία κρατάει μονάχα μια μέρα. Κάθε μέρα πρέπει να της αλλάζεις βρακί.
Μενέλαος Λουντέμης, 1912-1977

...και του Μπογιατζή ο κόπανος

Πώς βγήκε η φράση "Τα μυαλά σου και μια λίρα και του Μπογιατζή ο κόπανος";

Ιδού η προέλευση:

Τ​​ην εποχή της Τουρκοκρατίας υπήρχε στην Αθήνα ένας Αλβανός φοροεισπράκτορας (χάρατζης), που γύριζε στα σπίτια των Χριστιανών και μάζευε τον καθιερωμένο κεφαλικό φόρο.

Το όνομά του ήταν Κιουλάκ Βογιατζή.

Ήταν δύο μέτρα ψηλός και το πρόσωπο του ήταν κατάμαυρο και βλογιοκομμένο. 

άσχετος Αλβανός κουμπουροφόρος

Ο λόρδος Βύρων που τον συνάντησε, γράφει ότι έμοιαζε σαν δαίμονας, που ξεπήδησε από την κόλαση και ότι τα παιδιά πάθαιναν πανικό, όταν τον αντίκριζαν.

Ο Κιουλάκ Βογιατζή κρατούσε πάντοτε στα χέρια του  ένα κοντόχοντρο κόπανο (ρόπαλο) και με αυτόν απειλούσε τους χριστιανούς ότι θα τους σπάσει το κεφάλι, αν δεν του έδιναν μια χρυσή λίρα ή δύο φλουριά, όπως απαιτούσε ο κεφαλικός φόρος κάθε έξι μήνες.

Ο φοβερός αυτός  Αλβανός όμως ήταν κατά τα άλλα ηλίθιος και δεν μπορούσε να ξεχωρίσει τα διάφορα νομίσματα της εποχής εκείνης. Έτσι, πολλοί Έλληνες που δεν είχαν να πληρώσουν, του έδιναν μερικές μπρούτζινες δεκάρες, που τις γυάλιζαν προηγούμενα, για να φαίνονται χρυσές και ξεμπέρδευαν.

Από τότε, λοιπόν, έμεινε η φράση «Τα μυαλά σου και μια λίρα και του μπογιατζή ο κόπανος», που τη λέμε συνήθως για τους ελαφρόμυαλους. Μπογιατζής δεν ήταν άλλος από τον Κιουλάκ Βογιατζή με τον κόπανό του.

Σε σχέση με άλλες παρατραβηγμένες (έως εξωφρενικές) εξηγήσεις για την προέλευση παροιμιών που κυκλοφορούν στο Internet, αυτή εδώ είναι σωστή.

Παροιμίες. Demographics

Τις τελευταίες μέρες πρόσθεσα πάνω από 100 παροιμίες στο Γνωμικολογικόν. Έτσι ο αριθμός των Ελληνικών Παροιμιών έφτασε αισίως τις 825. Δεν συνυπολογίζονται οι Παροιμιακές Φράσεις (είναι γύρω στις 540)  ούτε οι Ξένες Παροιμίες (που είναι γύρω στις 370). Ανάμεσα στις ξένες είναι αρκετές που υπάρχουν και στα ελληνικά, αλλά δεν τις υπολογίζω στις 825 ελληνικές, όπως, για παράδειγμα η παροιμία  "όταν λείπει η γάτα χορεύουν τα ποντίκια".

Όσον αφορά τον αριθμό των ελληνικών παροιμιών, προσεγγίζουμε το ανώτατο όριο. Σίγουρα θα υπάρξουν μερικές ακόμα παροιμίες που θα προστεθούν, αλλά δεν πιστεύω πως ο αριθμός τους θα ξεπεράσει τελικά τις 850. Θυμίζω ότι δεν συμπεριλαμβάνονται στο Γνωμικολογικόν παροιμίες που χρησιμοποιούνται μόνο τοπικά -με ελάχιστες εξαιρέσεις. 

Από τις 825, υπολογίζω ότι γύρω στις 600 είναι σε χρήση. Δεν είναι και λίγες.

Κάποια μικρή στατιστική ανάλυση για τη συχνότητα των λέξεων που εμφανίζονται στο σύνολο των ελληνικών παροιμιών:

Οι πιο συνηθισμένες λέξεις που εμφανίζονται στις ελληνικές παροιμίες είναι οι λέξεις "κώλος" και "γάιδαρος" (ή γαϊδούρι) .Απαντώνται σε 23 και σε 22 παροιμίες αντίστοιχα.
Ακολουθούν οι λέξεις "παπάς" και "παιδί". Η καθεμία από αυτές εμφανίζεται σε 20 παροιμίες.
Έπονται οι λέξεις "γέρος", "φτώχεια", "παντρειά-παντρεύω", "Γιάννης", που η καθεμιά τους αναφέρεται σε 17 παροιμίες. Η λέξη "δουλειά" αναφέρεται σε 16 παροιμίες.
Ο "θεός" υπάρχει σε 15 παροιμίες και ο "διάβολος" (συνηθέστερα ως  "διάολος") σε 10.

Ο "λύκος" εμφανίζεται σε 14 παροιμίες. Σε 14 εμφανίζεται και ο "σκύλος" Άλλα δημοφιλή ζώα: "αλεπού" (8), "γουρούνι" (7), "κότα" (7), "κόκορας" (4), αρνί (7), "λαγός" (5), "κατσικα" (5), "βόδι" (5).
Πολλές παροιμίες αναφέρονται σε μήνες. Ο "Μάης" είναι σε 11, ο "Αύγουστος" σε 8 , ο "Μάρτης" σε 7 κ.λπ.
Το ρήμα "χέζω" σε διάφορες ρηματικές μορφές  (χέσε, χεσμένος κ.ά) απαντάται 15 φορές. Το "κλάνω" και τα διάφορα παράγωγά του (μαζί και οι πορδές) 11 φορές. Τα "σκατά" 11 φορές.

Τελειώνοντας, μερικές ακόμα λέξεις με υψηλή συχνότητα: νύφη (13), φαΐ (12), γάμος (12), αγάπη (11), σπίτι (12), καιρός (10), στραβός-γκαβός (10), γύφτος (9), λόγος (10), ψωμί (10), πείνα (9), βρακιά (9), κρασί (8), γείτονας (9), ήλιος (9), γιος (8), γριά (8).

 Τελικά οι πρόγονοί μας (ελάχιστες παροιμίες έχουν ηλικία μικρότερη από 100 χρόνια) είχαν κάποιες ενδιαφέρουσες εμμονές με παπάδες, Γιάννηδες, γαϊδάρους (με το συμπάθειο), κώλους (ξανά, με το συμπάθειο), με  γριές, λύκους, αλεπούδες, οικιακά ζώα, γύφτους και άλλα τέτοια γραφικά.

Κακό χερόβολο

Στο Γνωμικολογικόν  περιέχονται πάνω από 800 παροιμίες. Αρχικά, ακολούθησα τον κανόνα να βάζω μόνο παροιμίες που είναι πολύ γνωστές και ακόμα εν χρήσει, αλλά με τον καιρό, καθώς η βάση δεδομένων εμπλουτίζεται, αναπόφευκτα παρουσιάζονται και παροιμίες που δεν είναι παγκοίνως γνωστές ούτε συνηθισμένες.
Μια από αυτές είναι και η παροιμία «Και συ κακό χερόβολο κι εγώ κακό δεμάτι». Πρέπει να ομολογήσω ότι δεν την ήξερα αυτήν την παροιμία πριν το Γνωμικολογικόν, αλλά μου άρεσε σαν φράση και την έβαλα.
Είναι μια παροιμία που χρησιμοποιείται σπάνια. Και ακόμα πιο σπάνια, χρησιμοποιείται σωστά.

Μια μικρή έρευνα στο Διαδίκτυο έδειξε ότι κάποιες φορές η παροιμία χρησιμοποιείται με τις εξής έννοιες (όλες λάθος): "και συ κι εγώ έχουμε προβλήματα/είμαστε δυστυχείς", "και συ κι εγώ δεν κάνουμε σωστή δουλειά", "μισή ντροπή δική μου-μισή ντροπή δική σου"(!). Επαναλαμβάνω ότι όλες αυτές οι ερμηνείες είναι λάθος!

Προτού μιλήσουμε για τη σωστή χρήση της φράσης, λίγα λόγια για την προέλευσή της. Στο blog http://www.lavanitsa.gr/page23.php βρήκα μια εξήγηση για την προέλευση της φράσης που είναι -καταρχήν- κατατοπιστική:

[οι γεωργοί] με το δρεπάνι στο  δεξί χέρι χώριζαν τα στάχυα σε χέρια, τα έπιαναν με το αριστερό, τα ΄κόβαν με το δρεπάνι που κρατούσαν στο δεξί χέρι και άφηναν κάτω τις χεριές με τα στάχυα προς την αυτή φορά. Με πέντε χεριές περίπου φτιάχνεται ένα χερόβολο. Άμα τα χερόβολα δεν ήταν σωστά,  αυτός που τα έδενε, δεν θα τα έκανε καλά δεμάτια.  Έτσι επικράτησε η παροιμία «Εσείς κακό χερόβολο και εμείς κακό δεμάτι»
... Το δεμάτι έχει πάλι 4-5 χερόβολα, προσέχοντας πάντα τα στάχυα να είναι προς την ίδια  κατεύθυνση. 

Αυτό το απόσπασμα, που δίνει όντως μια λογική και αληθοφανή εξήγηση για την προέλευση της φράσης,  παραπέμπει στην ερμηνεία: "και συ δεν δουλεύεις σωστά  -γι’ αυτό- κι εγώ δεν δουλεύω σωστά." Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι αυτή η έννοια με την οποία χρησιμοποιείται η παροιμία. Δεν είναι άλλωστε η πρώτη φορά που η προέλευση μιας παροιμίας δεν αντιστοιχεί με το μετέπειτα πεδίο εφαρμογής της (συμπτωματικά το προηγούμενο post για το "εξώλης και προώλης" είναι ένα άλλο καλό παράδειγμα αυτής της αναντιστοιχίας). 
Η σωστή ερμηνεία της παροιμίας είναι: «και εσύ είσαι σκληρός και δύσκολος, αλλά κι εγώ είμαι σκληρός και δύσκολος». Με αυτήν την έννοια, χρησιμοποιείται σε αντιπαραθέσεις στις οποίες οι δυο πλευρές φαίνεται να είναι ανυποχώρητες και αποφασισμένες να φτάσουν στα άκρα.

Παραθέτω και ένα παράδειγμα (από επιστολή στον "Ριζοσπάστη", 22-1-95):

Μα κάποτε αυτή τη "μεγαλοψυχία" που δείχνετε απέναντι στους ασφαλισμένους του ΙΚΑ θα σας την ανταποδώσουν. Και τότε θα θυμηθείτε τη λαϊκή παροιμία που θα βροντοφωνάξουν όλοι οι εργαζόμενοι και συνταξιούχοι. "Εσείς κακό χερόβολο κι εμείς κακό δεμάτι".